Аб гісторыі роднага краю, аб лёсах герояў і простых людзей, якіх узрасціла гэта зямля

VI

     Немцы нахлынулі ў саўгас «Жалы». Да самага цямна прыйшлося нам заставацца ў балотных зарасніках, і толькі ноччу выйшлі на астравок, мокрыя, змораныя. Хоць і цёплая была ноч, але ў мокрай вопратцы ўсё ж нязручна. Раскласці агеньчык было б вельмі добра, але ж пад бокам гітлераўцы: іншы раз з ветрыкам даносіўся да нас іх рэзкі, абрывіста-брахлівы гоман.
     Мы выбралі зацішнае месца, нанасілі туды сена, сухога лісця, моху, уткнулі ў зямлю некалькі ламачын, прыкрылі зверху веццем, і атрымаўся даволі ўтульны будан. Мачульскі як залез туды, дык аж соладка пазяхнуў ад прыемнасці: і суха, і цёпла, і пахне хораша, як некалі на сенажаці.
     А ноч выдалася такая, што нават шкада было хутка расставацца з ёю. Так і сядзеў бы да ўсходу сонца, так і захапляўся б гэтымі чароўнымі, крыху таямнічымі начнымі шорахамі і гукамі. Тое, што ўдзень не кранае чалавечага вуха, гіне ў жыццевым шуме, уночы набывае выразнасць і бярэ ўладу над зыбучай, насцярожанай цішынёй. У такі час, здаецца, кожная галінка напружана чакае якога-небудзь, хоць зусім малазначнага, гуку, каб у той жа момант падхапіць яго, у шмат разоў узмацніць і пусціць нясмелым, прыглушаным рэхам па ўсім лесе. Нездарма ж звычайны начны стрэл у лесе гучыць гарматным выбухам і разносіцца на многія кіламетры павокал.
     Я прызначыў вартавых. У першую змену пайшлі Бондар, Войцік і Сцяпанава. Аляксандру Ігнацьеўну мы хацелі вызваліць ад такой службы, аднак яна рашуча запратэставала і заявіла, што ніякіх палёгак не прыме.
     Ахова надзейная, можна адпачыць. Я прылёг на сухое бярозавае вецце ў будане і, мусіць, у тую ж хвіліну заснуў.
     Не прайшло і гадзіны, як мяне разбудзіў Войцік.
     — Што здарылася?
     — Нейкі чалавек! Невядомы!
     Войцік паказаў рукою ў цемру і зноў пабег на сваё месца. 3-за дрэў паказаўся Аляксей Георгіевіч, а побач з ім незнаёмы чалавек у міліцэйскай форме. Нясмелы бляск месяца падаў на твар незнаёмага. Вопратка ў яго была чыстая, дасціпна падагнаная, боты новыя. Нейкі момант я глядзеў на гэтага падцягнутага чалавека і не мог зразумець, хто ён такі. Аляксей Георгіевіч хацеў нешта сказаць, аднак незнаёмец апярэдзіў яго: жвава, з вывертам далоні казырнуў, ступіў крок яшчэ бліжэй да мяне і адрапартаваў:
     — Начальнік Любанскай райміліцыі Ермаковіч, а цяпер — камандзір партызанскага атрада.
      Мы прывіталіся. Я запрасіў Ермаковіча прысесці на купіне ля нашага будана, а Бондар зноў пайшоў на пост. 3 Ермаковічам мы прагутарылі амаль да досвітку. Змяніўшыся з паста, Бондар расказаў нам, як у гэтую ноч «узяў у палон» начальніка Любанскай міліцыі. Даведаўшыся, што ў саўгасе «Жалы» паказваліся нейкія незнаёмыя людзі, Ермаковіч рашыў ноччу высачыць нас. Калі гэта сапраўды абласныя работнікі, як сцвярджалі многія, то пазнаёміцца з намі, устанавіць сувязь, а калі шпіёны, дыверсанты, акружыць і знішчыць. 3 сабой ён узяў чалавек дзесяць, узброеных вінтоўкамі і пісталетамі.
     Разведаўшы нашае месца «дыслакацыі», яны нячутна акружылі нас, і тады Ермаковіч з двума байцамі пайшоў проста на будан. Тут яны і наткнуліся на наш пост.
     — Хто ідзе?— пагражаюча рашучым, аднак ціхім голасам спытаў Бондар.
Ермаковіч мусіць, не чакаў, што тут будуць пасты, і, адскочыўшы ўбок, падаў сваім каманду лажыцца. Бондар і Войцік таксама заляглі.
     — Вы хто такія?— пачуўся прыглушаны ад хвалявання голас.
     — А вы хто такія?— спытаў Бондар.
     — Я начальнік Любанскай райміліцыі, загадваю...
     — Прозвішча?— перабіў яго Бондар.
     — Загадваю кінуць зброю...
     — Прозвішча?! — ужо тонам загаду паўтарыў Аляксей Георгіевіч.
     — Ермаковіч,—пачулася з-за карча,—а вы хто? Бондар весела адказаў:
     — Я пракурор Мінскай вобласці Бондар. Здавайцеся, таварыш Ермаковіч.
     — Мы вас чакаем.
     Гэтая сустрэча на глухім балотным астраўку прынесла вялікую карысць.  Ермаковіч дапамог нам адразу ж увайсці ў курс справы, расказаў пра многія вельмі важныя акалічнасці. Ад яго першага мы даведаліся, што камуністы Любанскага раёна сумленна выканалі ўказанне ЦК і Мінскага абкома партыі і дзейнічаюць у тыле ворага. Ермаковіч сказаў, што на тэрыторыі раёна знаходзіцца старшыня райвыканкома Андрэй Сцяпанавіч Луфераў, начальнік міжраённага аддзялення МДБ Яўстрат Дзянісавіч Гарбачоў і іншыя.
     Прыемна было ведаць, што ў раёне ўжо ёсць надзейная партызанская група.
     Нават адно гэта можна было лічыць значным крокам да мэты, аднак хутка высветлілася, што Ермаковіч тут не адзін. У раёне Пасталоў знаходзіцца слуцкая група пад камандаваннем работніка раённага аддзялення МДБ Пашуна. Больш тыдня таму назад у Любанскі раён прыйшла група партыйных і савецкіх работнікаў, накіраваная Цэнтральным Камітэтам КП(б)Б. Іх было 16 чалавек. Узначальваў групу Аляксандр Іванавіч Далідовіч. Сам ён тутэйшы і добра ведаў мясцовасць.
     Пазней, калі мы сустрэліся з Аляксандрам Іванавічам, я даведаўся пра гісторыю групы, а цяпер у гутарцы з Ермаковічам хацелася як мага лепш пазнаёміцца з Любанскім раёнам, атрымаць весткі пра мясцовых людзей.
* * *
     Маленькі балотны астравок, на якім мы збіраліся толькі пераначаваць, стаў нашым часовым лагерам. Ён нядрэнна прытуліў нас удзень, а ў наступную ноч быў сведкай даволі значных падзей. У гэную ноч да нас пачалі збірацца людзі. Ермаковіч па нашаму даручэнню паведаміў усім камуністам партызанскіх груп, як і паасобным камуністам вёсак і райцэнтра, што падпольны абком выклікае іх на нараду.
      Звечара навіслі над балотам хмары, і стала цёмна, хоць вока выкалі. Немцы пайшлі з саўгаса, нам ужо можна было раскласці маленькі аганёк. Людзі, трапіўшы на астравок, па аганьку лёгка бралі напрамак на наш будан. Крокаў за сотню ад месца сходкі іх сустракалі вартавыя, правяралі пароль і суправаджалі да нас. Гэтую частку справы забяспечыў нам Ермаковіч, які з'явіўся на востраў амаль што з усёй сваёй групай.
     Першым падышоў к аганьку дырэктар саўгаса «Жалы» Аляксандр Калганаў, вельмі неспакойны і крыху нават мітуслівы чалавек, аднак з пэўнымі задаткамі арганізатара і добрага гаспадара. Ён яшчэ ўдзень наведваўся да нас, хоць гэта было занадта рызыкоўным. Яму хацелася далажыць абкому, што ўсё найбольш важнае і каштоўнае ў саўгасе выратавана. Што паспелі,— накіравалі ў тыл, а некалькі сот галоў жывёлы пад надзейным наглядам знаходзіцца на балотных астравах, схавана таксама ўсё збожжа. Большасць рабочых саўгаса эвакуіравана, а тыя, што засталіся, гатовы хоць сёння ісці ў партызаны. Цяпер Калганаў размясціўся ля будана гэтак жа вольна і незалежна, як у сваім садзе, і чакаў астатніх. Прывыкшы лічыць астравок амаль што прысядзібнай плошчай саўгаса, ён, мусіць, забыўся, што цяпер гэта толькі часовае месца яўкі, і ўсё падкідаў і падкідаў у агонь сухія ламінкі. Відно было, што часамі ён адчуваў сябе тут нібыта звычайным начным канапасам, а не ўдзельнікам канспіратыўнай нарады.
     У густой цемры з правага боку ад нас пачуліся крокі і прыцішаны голас. Ермаковіч устаў, нячутна нырнуў у цемень і, хутка вярнуўшыся, сказаў:
     — Свае.
     У круг святла, значна пашыраны стараннямі Калганава, адзін за адным увайшлі пяць чалавек. Усе яны былі ў звычайнай цывільнай ды ўжо добра паношанай вопратцы. Аднак усё, што на іх было, ад галаўнога ўбору і да абутку, выглядала старанна падагнаным і па мажлівасці падладжаным пад вайсковую паходную форму. Новыя ўмовы жыцця штурхалі да гэтага. Вайсковая форма таму і каштоўная, што яна найбольш зручная на вайне.
     — А-а, ты ўжо тут?— звярнуўся адзін з прыйшоўшых да Калганава, які палежваў ля самага агню і таму лепш быў відзён, чым мы.— Але ж табе тут рукой падаць, на сваёй, можна сказаць, сядзібе.
Потым, заўважыўшы нас, ён падышоў бліжэй, прывітаўся з усімі за руку і паведаміў:
—Камандзір групы, прысланай ЦК КП(б)Б у Любанскі раён, Далідовіч.— I пасля гэтага пазнаёміў з астатнімі:— Баравік Аляксандр Аляксандравіч,— сказаў ён, паказваючы на бялявага, круглатварага мужчыну сярэдняга росту. I калі той ступіў крок да нас, назваў астатніх: — Лагун Міхаіл Маркавіч, Буглак Міхаіл Іосіфавіч, Траскуноў Міхаіл Аляксеевіч.
     Я запрасіў іх прысесці на доўгае, збуцвелае бервяно. Мы паступова абжываліся на сваім астраўку. Удзень паправілі, падмацавалі будан, Брагін з Мачульскім знайшлі недзе і прывалаклі сюды вось гэтае бервяно, Калганаў надзяліў нас добрым салдацкім кацялком і сім-тым з прадуктаў.
     Далідовіч сеў побач са мною. Жаўтаваты бляск ад агню пераменна мільгаў на халявах яго добрых юхтавых ботаў, а іншы раз, калі Калганаву ўдавалася падкінуць у агонь жменю сухіх шыпулек, бляск падскокваў да пояса і пачынаў пералівацца ў шырокім блішчастым рамні. Паступова мы разгаварыліся, хоць па ўсім відаць было, што Далідовіч — чалавек не вельмі гаваркі.
     Ён расказаў нам, што многія камуністы Крывіцкага раёна, Маладзечанскай вобласці, па заданню ЦК КП(б)Б былі пакінуты ў тыле ворага для падпольнай работы і партызанскай барацьбы, а потым частка з іх была накіравана ў Любанскі раён. Членам групы, у тым ліку і Далідовічу, былі добра знаёмы лясныя і балотныя прасторы Любаншчыны: адны нарадзіліся тут і раслі, другія — раней працавалі ў гэтым раёне.
     3 першага дня група знайшла вялікую падтрымку ў мясцовых людзей. Да яе далучыліся: дырэктар саўгаса Калганаў, старшыня калгаса Міхась Сыцько, інструктар райкома Іван Сыцько і іншыя. Пазней у групу Далідовіча ўліліся і загальскія партызаны на чале з Карнеевым і Плышэўскім.
     З'явіўся Пашун у суправаджэнні двух байцоў. Мне здалося незвычайным, што гэты, па сутнасці, вайсковы чалавек быў апрануты не па-вайсковаму: чорная паўсуконная гімнасцёрка, звычайныя клёшныя штаны, цесна зацягнутыя ў боты з высокімі халявамі. Прысадзісты, трошкі сутулаваты, ён нагадваў звычайнага паляўнічага. Тут мімаволі напрашваўся адзін вывад: цывільны чалавек, узяўшыся за зброю, імкнецца ва ўсім быць падобным на вайсковага, а вайскавік у падполлі не супраць аддаць перавагу ўсяму цывільнаму.
     Праўда, у Пашуне няцяжка было пазнаць вайсковага чалавека, калі больш пільна прыгледзецца да яго. Падышоўшы да агню, ён спыніўся крокі за тры ад нас, выцягнуўся і казырнуў па ўсіх правілах, як звычайна казыраюць кадравікі. Пояс і кабура ляжалі на ім так лоўка, што аж прыемна было глядзець.
     Прывітаўшыся з Бондарам, Ермаковічам і са мною, ён астатнім лёгка і ветліва пакланіўся. Па ўсім было відаць, што ён вельмі здаволены сваім цяперашнім становішчам і не хавае свайго пачуцця гонару і некаторай выключнасці.
     —Я доўга не думаў,— расказваў Пашун Бондару пра сваю партызанскую дзейнасць.— Сказалі мне застацца ў тыле ворага,— застаўся і вось камандую, а сказалі б пайсці на фронт,— калі ласка, казырнуў бы — і шагам марш. У Слуцкім раёне мала хто застаўся. Райком партыі да апошніх дзён быў на месцы, а цяпер невядома дзе ён. Сцяпанава, кажуць, была тут недзе, толькі я, прызнацца, не веру гэтаму. Думаю, што яна ўжо далёка.
     — Сцяпанава ў распараджэнні ЦК,— адказаў Бондар і, ледзь прыкметна ўсміхнуўшыся, паглядзеў на нас.
     — А я думаю, што яна паехала ў тыл,— запярэчыў Пашун і, ляпнуўшы рукою сябе па калене, дадаў:— Я нават упэўнен, што паехала. I след прастыў...
     У гэты час Аляксандра Ігнацьеўна выйшла на святло з бярэмем сухога ламачча.
     — Ну што гэта вы, навошта гэта?..— замітусіўся ля агню Калганаў.— Я і сам прынёс бы. Але ж тут ёсць дровы, бадай-што, на ўсю нараду хопіць.
     Пашун здзіўлена раскрыў вочы:
     — Гэта вы?
     А Сцяпанава, нібы не заўважыўшы новага чалавека, гаспадарлівым тонам адказала Калганаву:
     — Яшчэ ноч наперадзе, спатрэбяцца дровы. Яно і добра, што я адышлася, таварыш Пашун за гэты час хоць нагаварыўся ў ахвоту.
     —Я не ведаў, што вы тут,— вінавата сказаў Пашун і збянтэжана паглядзеў на Бондара, а потым на нас.
      — Чаго не ведаюць, пра тое не гавораць,— стрымана заўважыла Сцяпанава. I на гэтым драматычны эцюд скончыўся, толькі Калганаў, зразумеўшы, у чым тут справа, яшчэ доўга іранічна паглядаў на збянтэжанага Пашуна.
      Неўзабаве мы пачалі нараду. Напомніўшы яшчэ раз пра выступленне Вярхоўнага Галоўнакамандуючага, я азнаёміў прысутных з дырэктывамі ЦК КП(б)Б і Мінскага абкома аб разгортванні партызанскага руху ў Беларусі.
     Затым мы вызначылі радыус дзеяння для кожнай групы і паставілі перад камандаваннем канкрэтныя баявыя задачы.
     Назаўтра гітлераўцы зноў наляцелі ў саўгас «Жалы». Заставацца доўгі час пад носам у ворага цяпер ужо не было патрэбы, і мы вырашылі перабрацца ў другое месца, бліжэй да саўгаса «Сосны». Тут, у вялікім, з трох бакоў забалочаным лесе адбылося ў нас першае пашыранае пасяджэнне бюро падпольнага абкома партыі. Апрача камандзіраў атрадаў і кіраўнікоў падпольных груп на пасяджэнні прысутнічалі Луфераў і Гарбачоў.
     Падпольны абком вырашыў склікаць усіх камуністаў Любанскага раёна. Вызначылі месца сходу, дамовіліся наконт пароля, і ў той жа дзень усе разышліся па вёсках.
* * *
     Дваццаць першага ліпеня 1941 года на невялічкай лясной палянцы, непадалёку ад саўгаса «Сосны», пачалі збірацца камуністы. Нашы сувязныя сустракалі іх ва ўмоўленым месцы, кіламетраў за чатыры ад палянкі. Кожны камуніст ведаў пароль. Усё гэта вельмі нагадвала гістарычныя маёўкі. Гісторыя рэвалюцыйнай барацьбы нашай партыі ўжо з першага дня прасвятляла нам дарогу, дапамагала знайсці правільныя формы барацьбы ў любых умовах.
     Не зусім зручна праводзіць сходы пад адкрытым небам, аднак другога выйсця ў нас не было. Ад усякіх лесніковых хат і іншых лясных закуткаў мы вырашылі адмовіцца. Па-першае, таму, што амаль усе яны вядомы навакольным людзям, а па-другое — мы чакалі не пяць чалавек і не дзесяць, а значна больш.
     Пасярэдзіне палянкі стаяў пачарнелы дубовы пень. Каля яго Варвашэня ўбіў у зямлю чатыры калы, знайшоў недзе кавалак дошкі і паклаў наверх. Выйшлі столік і крэсла для сакратара. Луфераў, як член бюро Любанскага райкома партыі і выконваючы абавязкі сакратара, намагаў, каб абавязкова вёўся пратакол сходу. Меркавалася, што людзі будуць размяшчацца паўкругам каля гэтага стала. Хваёвы лес гулкі. У ціхую пагоду скажы слова — ляціць за паўкіламетра. Трэба было гаварыць ціха і каб усе чулі.
     Пашун прымчаўся на сход усхваляваны, вясёлы, нібы ў той дзень былі яго імяніны. 3 ім прыйшло чалавек пяць партызан, якія павінны былі несці ахову нашай палянкі. Яны таксама выглядалі арламі, бадзёра ўсміхаліся, відаць было, што ім вельмі хацелася расказаць людзям аб нейкай вельмі важнай навіне. Апрача пісталетаў у кожнага з іх былі нямецкія аўтаматы.
      Сустрэўшыся вачыма са Сцяпанавай, Пашун кіўнуў галавой і незалежна павёў плячом. «Мы ўжо дзейнічаем,— гаварыў увесь выраз яго твару, а што там выйдзе ў вас, жанчын, яшчэ невядома».
      Людзі, бясспрэчна, заслугоўвалі пахвалы. Вось што расказаў Пашун.
      Учора пад вечар, вяртаючыся з баявога задання, група Пашуна заўважыла атрад варожых аўтаматчыкаў, які ішоў з саўгаса імя БВА ў напрамку Любані. Доўга не думаючы, партызаны прынялі баявы парадак, заляглі і ўдарылі. Гэта было вельмі смела і рызыкоўна. Фашысты рассыпаліся, не прыняўшы бою, пяцёра з іх былі забіты. Партызаны забралі зброю і адышлі.
     Луфераў радаваўся як ніколі. Ён паціскаў Пашуну рукі, трос за плечы партызан, заглядваў кожнаму ў вочы, распытваў аб дэталях бою.
     — I гэта вашы трафеі?—пытаў ён, паказваючы на аўтаматы.— Добра, добра...  Ты ўжо, таварыш Пашун, і мне што-небудзь гэтакае, скарастрэльнае, дастань, а то я са сваёй пяцізараднай сістэмай загіну дзе-небудзь задарма.
     I, звярнуўшыся да мяне, ён сказаў:
     — Выходзіць, што не толькі Ціхану Бумажкону ды Паўлоўскаму гэта пад сілу. От і ў нас ёсць адважныя людзі, вось яны!
     Па любанскіх вёсках ужо даўно ішла слава пра адважных партызанскіх кіраўнікоў Бумажкова і Паўлоўскага. Пасля смелых баёў з нямецкімі танкамі яны напалі на варожае пяхотнае падраздзяленне, калі яно было на прывале ля рэчкі. Сярод белага дня партызаны падкраліся да гітлераўцаў. Група пад камандаваннем Паўлоўскага зайшла з левага фланга, а Бумажкоў з астатнімі партызанамі — з правага. Залёгшы ў зарасніках і ў агародах хутара Зарэчча, яны выбралі зручны момант і кінуліся на ворага проста ўрукапашную. Кінуліся тады, калі акупанты, у той час яшчэ не напалоханыя партызанамі, спакойна разлягліся на зялёным беразе, а большасць з іх распранулася і пачала купацца. Гэты налёт вельмі нагадваў славутыя налёты легендарных герояў грамадзянскай вайны. Ашалелыя ад страху, раздзетыя эсэсаўцы кінуліся наўцёкі хто куды. Амаль усё варожае падраздзяленне было знішчана. Уцякло зусім мала, але і тым не ўдалося выратавацца: без вопраткі далёка не пабяжыш. Жыхары навакольных вёсак зрабілі аблаву на «голых антыхрыстаў». Узброіўшыся сякерамі, віламі, а то і проста добрымі дручкамі, яны абшукалі свае агароды, пуні, сушні, а таксама ўзбярэжныя зараснікі і ўсю гэтую пачвару пералавілі.
     Чуткі пра подзвігі акцябрскіх партызан разышліся не толькі па Палессю, а і па многіх раёнах Беларусі. I Луфераву было крыху зайздросна. Яго суседзі Бумажкоў і Паўлоўскі да вайны іншы раз адставалі ад любанцаў у розных гаспадарчых справах, а цяпер яны такой славай прагрымелі. Хацелася, каб і ў Любані былі героі.
      Пашун сапраўды парадаваў старшыню, а калі на палянцы з'явіўся Ермаковіч, Луфераў быў зусім здаволены. Цяпер ён ужо не лічыў свой раён адстаючым і мог бы смела паглядзець Бумажкову і Паўлоўскаму ў вочы. Ермаковіч далажыў, што мінулай ноччу ён са сваёй групай зрабіў засаду на бальшаку паміж Любанню і Бабруйскам. Вынікі добрыя: разгромлен нямецкі абоз, сем гітлераўцау забіта, узята многа боепрыпасаў, прадуктаў, вопраткі і два вазы вінтовак.
     Гэта ўсіх нас падбадзёрыла. Выходзіла нешта падобнае на добрыя даваенныя часы: людзі збіраліся на раённы партыйны сход з канкрэтнымі паказчыкамі свае работы.
     У канцы палянкі, пад маладым разгалістым алешнікам, размясціліся кругам дзесяць чалавек. Сярод іх прыкметна вызначаўся адзін стары з ладнай белай барадой і амаль такімі ж белымі валасамі на галаве. Гэта Андрэй Труцікаў, старшыня калгаса ў вёсцы Азярное. Ён напружана жмурыць вочы, углядаецца ў нейкую рэч. Людзі разглядваюць крыху паржавелы ручны кулямёт. Яго трымае ў руках, дулам угору, шыракаплечы, дзябёлы чалавек гадоў пад сорак. Ен весела пакручвае крыху велікаватай па яго росту галавой, моцна пасаджанай на жылістай шыі. Валасы на галаве чорныя, неслухмяныя, адна пасма звісла на лоб. Гэта Рыгор Плышэўскі, старшыня загальскага калгаса.
     Плышэўскі з'явіўся на сход са сваім кулямётам. Гэта, вядома, не магло не выклікаць цікавасці. Дастаць вінтоўку ў той час было нялёгкай справай, а тут у чалавека зусім спраўны ручны кулямёт Дзегцярова. Можна падумаць, што гэта была шчаслівая знаходка, аднак зусім не тое на справе.
     Вось Плышэўскі і расказвае цяпер, як ён раздабыў сабе кулямёт. Кожнае яго слова суправаджаецца дабрадушным пахвальным смяшком.
     — 3 самага рачнога дна гэтая трубачка паднята,— пагладжваючы шырокай шурпатай далонню рулю, гаворыць Плышэўскі,— ляжаць бы ёй там і ржавець увесь свой век, каб не нашы хлапчукі. Найшлі лавіць ракаў ды вось падчапілі.
     — А гэта адкуль? — пытаецца Труцікаў, паказнаючы на рамку.
     Плышэўскі апускае далонь ніжэй.
    — Гэта?— павярнуўшы галаву на голас, перахватвае ён.— Гэтую няхітрую рэч знайшоў наш каваль і, як чалавек сквапны на кожны кавалак жалеза, прынёс у сваю кузню.
     — А затвор?
     —Затвор,— працягвае свае тлумачэнні старшыня— знайшоў я аж пад Слуцкам. Нядаўна мы ездзілі туды. Цяпер спытаеце пра ложа? Ну, тут справа прасцейшая. 3 дрэвам лягчэй, як з жалезам. Усю драўляную прапорцыю ўставілі самі... Толькі вось не афарбавалі яшчэ, лаку не знайшлі, а то была б не горш за фабрычную. Нават маслёнку ўкруцілі, бачыце?— I Плышэўскі пакратаў пачарнелымі пальцамі вінтавую шапачку маслёнкі.
     — Невялікая штука, праўда?— не без гонару пытаўся старшыня, падкідваючы кулямёт на руках.— А работы многа. Любую складаную малатарню лягчэй адрамантаваць, чым гэтую машынку. Не надта ведалі, што тут да чаго. Многіх частак зусім не хапала. Дзён пяць бразгаліся ў кузні, пакуль далі ўсяму рады, прывялі да належнага парадку. Затое зброя выйшла хоць куды, як з завода.
      — 3 калгаснага завода,— адзначыў нехта з гурту.
     —3 загальскага,—пачуўся вясёлы голас Ермаковіча, які таксама падышоў сюды.— Дай мне, Рыгор, гэтую тваю вынаходку, дай я паспрабую, як яна пакажа сябе, калі пусціць яе ў работу. Можа, толькі дарэмная гаворка, а машынка страляць не захоча.
     Ермаковіч узяў кулямёт, дакладным рухам прафесіянала адцягнуў пружыну, націснуў на спуск, потым зноў адцягнуў яе і, перавярнуўшы кулямёт руляй к сабе, паглядзеў у канал ствала.
     — Бадай-што не адкажа! — ухвальна зазначыў ён.— Можна паставіць на ўзбраенне. А тут на ложы варта было вам і напісаць: «Загальская фабрыка-кузня». I марку варта было ўдакладніць: пісаць не ДП, а ДПП, каб відно было, што тут не толькі Дзегцяроў, а і таварыш Плышэўскі прыклаў сваё майстэрства.
     Паступова ўсё больш і больш падыходзілі людзі. Палянка наша ўвідавочкі весялела, прымала абжыты выгляд. Гадзіны ў тры па паўдні Луфераў, акінуўшы доўгім позіркам усіх прысутных, рашуча сказаў: «Пара, больш наўрад ці хто прыйдзе».
     Яму, як выконваючаму абавязкі сакратара райкома, мы і даручылі адкрыць сход. Андрэй Сцяпанавіч патрабавальна пастукаў алоўкам па імправізаваным стале. На палянцы адразу запанавала цішыня. Тыя, хто сядзеў далекавата, падышлі бліжэй, усе размясціліся паўкругам на траве.
      Луфераў кашлянуў, прыціскаючы к губам кулак, пераступіў з нагі на нагу і пачаў гаварыць:
     — Ніхто не думаў, не гадаў, таварышы, што нам давядзецца праводзіць свой раённы партыйны сход вось на гэтай глухой палянцы. Раней, мусіць, сюды ніводзін наш паляўнічы не трапляў... Ну што ж, суровы час настаў, суровыя ўмовы... Аднак і ў гэтых умовах, і нават яшчэ ў сто разоў цяжэйшых, мы не павінны гнуцца, вешаць, як гаворыцца, насы.
     Тут у нас прысутнічае падпольны абком партыі, усё абласное партыйнае кіраўніцтва; сабралася, вось бачыце, некалькі дзесяткаў камуністаў. Я думаю, што ў кожным раёне збярэцца не менш. Значыць, мы жывём, таварышы, нягледзячы ні на якія варожыя зверствы, і мы будзем жыць, дарагія таварышы, не толькі жыць, а і змагацца да апошняй кроплі крыві.
     Луфераў зноў кашлянуў, на момант аб нечым задумаўся, а потым цвёрда і з націскам прамовіў:
     — А цяпер, таварышы, перш чым адкрыць наш сход, прашу ўсіх паказаць свае партыйныя білеты.
     I людзі заварушыліся, пачалі распорваць падкладкі, выварочваць шапкі, іншыя нават разуваліся, каб дастаць партбілет з абутку. Над галовамі, пабліскваючы на сонцы, пачалі ўзнімацца чырвоныя кніжачкі. I ўсё быццам бы пасвятлела на палянцы.
     Андрэй Сцяпанавіч, стоячы за сталом, доўга не спускаў уважлівага і крышачку ўрачыстага позірку з жывой чырвонай квецені над галовамі людзей, якая ўтварылася ад паднятых угару партыйных білетаў. Ен доўга глядзеў, а людзі доўга не апускалі рукі.
     — Аляксандр,— раптам звярнуўся Луфераў да аднаго з прысутных, і голас яго адразу пагрубеў. Чалавек паспешна ўстаў.
     — Сядай,— не хаваючы свайго нездавальнення, —сказаў Луфераў. — За табою другіх не відаць. Ты чаму не паказваеш нам свайго партыйнага білета? Што, згубіў ці, можа, аддаў на сховань? Кажы праўду.
     Чалавек разгублена міргаў павекамі, чырванеў, мяўся, аднак нейкі час маўчаў, мусіць, не асмельваючыся сказаць праўду і баючыся схлусіць. Ён з павагай паглядваў на партыйныя білеты сваіх суседзяў і што далей, то ўсё больш і больш пачынаў непакоіцца і хвалявацца.
     — Не, таварыш Луфераў,— сказаў ён нарэшце,— я не згубіў свайго партыйнага білета, а закапаў у зямлю.
     — Ага! — Луфераў кіўнуў у яго бок галавою.— Пачакай трошкі, зараз разбяромся, тут яшчэ адна справа ў мяне.— I ён звярнуўся да маладой цёмнавалосай дзяўчыны, якая сядзела з правага боку ад стала і таксама трымала ў руцэ білет.
     — Таварыш Конанава, а ты калі паспела ўступіць у партыю?
     — Гэта ў мяне камсамольскі білет,— звонка і ўсхвалявана адказала дзяўчына.—   Я прашу дазволіць мне прысутнічаць на гэтым сходзе.
     Луфераў звярнуўся да сходу:
     — Як, таварышы, дазволім?
     — Вядома, дазволім,— пачуліся галасы.
     — Добра, Конанава, заставайся. Прашу, таварышы, зноў схаваць свае партыйныя білеты. Наконт членскіх узносаў будзе асобае ўказанне падпольным арганізацыям. А з табою, Аляксандр, мы хочам пагаварыць сур'ёзна. Дзе твой партыйны дакумент? Хто ведае, закапаў ты яго ці проста знішчыў? Як ты мог рашыцца ісці на гэты партыйны сход без дакумента?
     Луфераў прыкметна хваляваўся. Яму крыудна было за тое, што чалавек, якога ён даўно ведаў, якога сам рэкамендаваў у партыю, прыйшоў на сход без партыйнага білета. Што ж цяпер можна падумаць пра такога чалавека? Тут маглі быць і палахлівасць, і разгубленасць, і, можа, нават іншыя якія намеры.
     Той, каго Луфераў назваў Аляксандрам, мусіць, добра адчуваў гэта, таму не стараўся адвесці сваю віну, а толькі прасіў на гэты раз дараваць яму яго памылку і дазволіць прысутнічаць на сходзе.
      — Сход прасі, а не мяне! — павышаным тонам сказаў Луфераў.— Калі павераць людзі, што ты не згубіў свайго дакумента, не аддаў яго ў рукі ворага, дык, магчыма, і дазволяць табе тут быць.
     — Немцы ў вёску нахлынулі, боязна было, каб часам не абшукалі, злавіўшы.— Аляксандр няўпэўнена перавёў позірк з Луферава на прысутных, прабег вачыма па тварах знаёмых камуністаў. Колькі разоў даводзілася яму сустракацца з гэтымі людзьмі на раённых нарадах і сходах. Усяляк было на рабоце. Бывалі выпадкі, што крытыкавалі яго жорстка, без аглядкі на заслугі, прабіралі ў райкоме, райвыканкоме, аднак таго, каб не давяралі яму, яшчэ ніколі не было. Цяпер жа ён заўважыў у вачах некаторых сваіх суседзяў ледзь прыкметны знак сумнення і падазронасці. Яму цяжка было перанесці гэта, хвіліну таму назад ён нават не ўяўляў, што дапусціў такую сур'ёзную памылку. А тут яшчэ голас Луферава:
     —Ты што ж, думаеш, што калі закапаеш свой білет, дык немцы не даведаюцца, што ты камуніст, пагладзяць цябе па галоўцы, прыгалубяць?
Аляксандр хутка ўстаў. Твар яго расчырванеўся, вочы блішчалі ад слёз.
     — Таварышы! — сказаў ён, ледзь стрымліваючы балючае, трапяткое хваляванне.— Таварышы, дайце мне дзве гадзіны, усяго толькі дзве гадзіны, і я прынясу свой партыйны білет.
      — Не паспееш за дзве гадзіны,— заўважыў Луфераў.
     — Паспею, я тут у калгасе каня вазьму... Выбралі прэзідыум. Сакратар сходу ўзяўся весці пратакол па ўсіх правілах. Мы абмеркавалі на гатым сходзе найбольш важныя пытанні партыйнай работыты ў сувязі з выступленнем сакратара ЦК НКП(б) таварыша Сталіна па радыё трэцяга ліпеня Н)41 года. Неабходна было перш за ўсё дапамагчы партарганізацыям перайсці на новыя, яшчэ амаль нязведаныя метады работы ва ўмовах суровага падполля. Мала хто з любанскіх камуністаў быў знаёмы з такімі метадамі. Людзі пераважна маладыя. Праўда, некаторыя ўступілі ў партыю пасля грамадзянскай вайны, але болыпасць — значна пазней. Адкуль ім ведаць, што такое партыйнае падполле на практыцы, ды яшчэ ў такіх незвычайных, жорсткіх умовах. Тэорыю ведаў кожны, а калі давялося ўзяцца за справу практычна, адчувалася няўпэўненасць, хістанне, былі выпадкі, што асобныя людзі заварочвалі не ў той бок, рабілі многа памылак.
     Затым неабходна было арыентаваць партыйную арганізацыю на разгортванне масавага партызанскага руху. Мы не маглі абмяжоўвацца асобнымі групамі. Трэба было, каб партызанскі рух набываў усенародны характар неадкладна.
     I ўрэшце ахова сацыялістычнай уласнасці. Справа з калгасным дабром была вельмі складаная і сур'ёзная. Пабыўшы ў вёсках, мы пераканаліся, што многія калгасы не паспелі вывезці матэрыяльных каштоўнасцей і выгнаць жывёлу. Дзе-нідзе засталіся фермы, поўныя свірны збожжа, машыны, інвентар. Да таго ж надыходзіла жніво. Ураджай быў добры, буйныя каласы кланяліся людзям, прасіліся ў гумны. А людзі не заўсёды ведалі, што рабіць, як уладкавацца з хлебам. I часта стараліся рабіць па-старому, як прызвычаіліся ў калгасе: жалі, вязалі жыта ў снапы, складвалі ў сцірты.
      Было ясна, што вораг не праміне пакарыстацца гатовым дабром. Ён ужо і карыстаўся. Нямецкія салдаты заязджалі на фермы і забіралі свіней, кароў, падганялі к свірнам машыны і дачыста выграбалі збожжа.
      Трэба было зараз жа знайсці правільнае і дзейснае рашэнне, супрацьпаставіць грабежніцкай палітыцы акупантаў свае рашучыя меры: надзейна схаваць калгасную маёмасць і збожжа, а чаго нельга схаваць, раздаць калгаснікам; хлеб убраць, абмалаціць —і таксама схаваць. Што не ўдасца ўбраць, спаліць на корані, не ўдасца абмалаціць, спаліць у сціртах. Ніводнага кілаграма не павінна застацца ворагу.
      Аб усім гэтым я сказаў у сваім дакладзе. Любанскія камуністы абмеркавалі кожнае пытанне, глыбока ўсё абдумалі. Іх прапановы былі дзейснымі і канкрэтнымі. Усе, відаць, разумелі, што рашэнне сходу стане праграмай дзеяння не толькі для аднаго Любанскага раёна.
      Былі вылучаны адказныя за правядзенне намечаных мерапрыемстваў. На іх была ўскладзена задача арганізацыі на месцах падпольных партыйных груп. Камуністу Адаму Майстрэнку і ніжынскай настаўніцы Фені Конанавай сход даручыў арганізацыю ў раёне камсамольскіх падпольных груп. Выбралі падпольны райком партыі, у які ўвайшлі: Луфераў, Ермаковіч, Гарбачоў, Далідовіч, Траскуноў і іншыя. Бюро абласнога падпольнага камітэта КП(б)Б зацвердзіла абраны склад бюро раённага падпольнага камітэта.
      Тут жа мы ўсе пакляліся, што ў цяжкіх умовах падполля не заплямім высокага звання членаў партыі. Усе ўсталі, ціха, упаўголаса праспявалі «Інтэрнацыянал».
Да змяркання асноўныя пытанні былі вырашаны. Ужо людзі збіраліся разыходзіцца, як з альховага гушчару выйшаў Аляксандр. Ён так задыхаўся, што аж не мог вымавіць слова. Расшпіліўшы крысо летняга пінжака, ён выняў з-за падкладкі свой партыйны білет.
      — Вось мой дакумент! — крыху аддыхаўшыся, сказаў ён.
     Услед за ўсімі неўзабаве разышліся і мы. Варвашэня і Брагін засталіся на Любаншчыне, Сцяпанава пайшла ў свой раён на Случчыну, а мы ўчатырох — Бондар, Мачульскі, Бельскі і я — накіраваліся ў Старобінскі, Чырвонаслабодскі, Капыльскі і Грэскі раёны. Перад усімі намі стаяла задача — неадкладна наладзіць сувязь з падпольнымі групамі і асобнымі камуністамі вобласці, згуртаваць іх, узначаліць патрыятычны рух мас, накіраваць яго на разгортванне ўсенароднай партызанскай барацьбы.
 

да зместу