|
|
Што давялося перажыць...
3 успамінаў Н. А. Сергіені, жыхаркі г. Любань
...Была нядзеля, летняя раніца. Мама гатавала снеданне,
а тата ўзяў мяне на рукі і пайшоў у клуб слухаць радыё. Ён
заўсёды любіў яго слухаць. Праз некаторы час вярнуўся, зайшоў у
хату і сказаў: «Вайна»... Жыццё нашу сям'ю і так не песціла. Нас
у бацькоў васьмёра было: чатыры хлопцы і чатыры дзяўчынкі. Браты
ўжо амаль усе дарослыя — старэйшы Іван служыў у Чырвонай Арміі,
Міша вучыўся ў тэхнікуме (абодва прапалі без вестак у гады вайны),
Грыша закончыў восем класаў (загінуў у Прыбалтыцы ў красавіку
1945 г.). Сашы споўнілася дванаццаць, а мы зусім яшчэ малыя.
Жылі бедна, што мелі — усё з уласнага мазаля. Дапамогі няма
адкуль было чакаць. У Трубяціне мы былі людзі новыя, прыехалі
сюды з Буда-Кашалёўскага раёна, дзе бацька працаваў старшынёй
калгаса. Наш дзядзька, бацькаў брат, скампраметаваў сябе нечым
перад уладамі, мы вымушаны былі ратаваць сябе ўцёкамі з родных
мясцін.
У першыя дні немцаў не было, толькі некалькі разоў бамбілі.
Людзі хаваліся ў лесе. Многія пайшлі ў партызаны, сярод іх і
Грыша з Сашам. Памятаю той дзень, калі ўпершыню ўбачылі фашыстаў.
Некаторыя з сяльчан сустракалі іх хлебам-соллю.
На пачатку акупацыі ўсе жылі ў сваіх хатах. Хто
паступіў на службу да немцаў, хто трымаў сувязь з партызанамі, а
хто проста аддаўся волі лесу, сядзеў і чакаў, што будзе. Як
пазней высветлілася, мама пякла партызанам хлеб. Мы нічога аб
гэтым не ведалі. Увечары кладзёмся спаць — маці хлеб пячэ,
раніцай прачынаемся — нідзе ні крошкі. А так хлеба хацелася!..
Карову зарэзалі, таксама партызанам аддалі. Праўда, пасля
вызвалення нам вярнулі другую жывёліну.
Але з цягам часу заставацца ў вёсцы стала небяспечна.
Непадалёку быў густы ельнік. Там сяляне пабудавалі зямлянкі:
лепш са звярамі ў лесе жыць, чым штодзень пакутаваць ад фашыстаў.
Да восені 1943 г. служылі нам прытулкам лясныя буданы, тут
нарадзілася мая малодшая сястра Каця.
Зімой немцы пачалі аблаву. Людзі ратаваліся ў балоце.
Фашысты палілі нашы зямлянкі, лавілі напуджаных курэй і
адкручвалі галовы... Многіх вяскоўцаў схапілі карнікі. Прыгналі
ў вёску, зачынілі ў гумне, абклалі яго саломай і паставілі варту.
Партызаны хацелі вызваліць людзей, але стала вядома, што салому
паклалі не дарма: папярэдзілі, што калі пачуецца хоць адзін
стрэл, падпаляць гумно.
Было вельмі холадна, праз дзіравы дах падаў мокры снег.
Раніцай паступіла указанне гнаць людзей у Старыя Дарогі. Ісці
пешшу было вельмі цяжка, халодны вецер, шлях далёкі... Дзіву
можна давацца, як вытрымалі, дайшлі. У Старых Дарогах нас
размясцілі ў сталовай. Пахла хлебам — галава кружылася, але
нічога з ежы не было. Людзі ўладкоўваліся дзе маглі: на падлозе,
на падаконніку, на сталах. Раніцай я прачнулася і ўбачыла, што
таты няма. Усіх мужчын забралі ў асобны барак. Потым і нас
перавялі ў будыніну з нарамі ў тры паверхі і маленькай печчу
пасярэдзіне. Праз некаторы час пачалі забіраць жанчын і
старэйшых дзяўчат для адпраўкі ў Германію. Адчыніліся дзверы, у
барак зайшло некалькі фашыстаў з аўтаматамі, з сабакамі. Жанчын
выцягвалі з усіх закуткоў і выпіхвалі на вуліцу, адбіраючы ў іх
дзяцей. Колькі было слёз, крыку, праклёнаў!.. Адна жанчына не
аддавала сваё немаўля. Двое немцаў схапілі яе за рукі, вырвалі
дзіця і кінулі яго на верхнія нары. Пачуўся кароткі ўскрык, і
ўсё заціхла... Нядаўна дапамагала сястры, якая жыве ў в. Асавец,
капаць бульбу. Працавалі разам з мясцовай жанчынай, успомнілі
вайну. Я расказала ёй пра той выпадак. Жанчына ўскрыкнула: «Гэта
ж мая Надзька!» Аказалася, мы былі ў адным бараку. Пасля смерці
дачкі жанчына страціла розум, у Германію яе не ўзялі, адпусцілі.
Яна вярнулася ў барак, знайшла трупік дачушкі, паклала ў санкі,
пасадзіла побач малалетняга сына і павезла ў Асавец. Прывезла
туды два нябожчыкі: хлопчык па дарозе замёрз. Два старэйшыя сыны
былі ў партызанах, а дзяцей пахавала...
У Старых Дарогах мама перадала грудную Кацю старэйшай
дачцэ. Мы з Надзяй учапіліся ў яе спадніцу, плакалі. У нас была
міска зялёная, у яе атрымлівалі баланду, якой кармілі немцы
нявольнікаў. У той дзень мы наадрэз адмовіліся есці і вылілі
«суп» пад нары. Мама пакінула нам невялікі клуначак з
гарбузовымі зярнятамі і сушанымі чарніцамі, тым і сілкаваліся па
крошках.
Мама потым расказвала, што іх загналі ў вялікі хлеў без
вокнаў, і яны ўвесь час глядзелі праз шчыліну на вуліцу — што з
дзецьмі. Увечары прыйшлі фашысты і загадалі: «У каго чацвёра
дзяцей і ёсць грудное — выходзь». Мама куляй выскачыла з натоўпу
разам з яшчэ адной жанчынай, астатніх зноў зачынілі. Кожнай
жанчыне, калі адбіралі дзяцей, немцы выдалі нумар, і цяпер
патрабавалі паказаць яго. У мамы была такая паперка. Так яна
выратавалася. У другой жанчыны нумара не аказалася, і яе
штурхнулі назад у хлеў, а мама вярнулася ў наш дзіцячы барак. Мы
са слязьмі кінуліся ёй насустрач, мама плакала, абдымала нас...
Як магла, яна дапамагала ўсім сіротам, апранала, карміла.
Вясной 1944 г. нас адпусцілі з лагера. Мы трапілі ў Крываль. Па
дарозе збіралі на полі леташнюю бульбу, каб падсілкавацца. У
Крывалі ў нас не было ні знаёмых, ні даху над галавой, ні харчу.
Улады дазволілі прытуліцца ў хаце аднаго паліцая. Начаваць у
вёсцы людзі баяліся, кожны вечар ішлі ў лес: наляталі то немцы,
то партызаны, то пад выглядам партызанаў бандыты.
Аднойчы ноччу пачуўся гул. Страшна было. Хлопцы
залазілі на дрэвы, але нічога не ўбачылі. Праз некаторы час
паказаўся танк. Спыніўся, з яго доўга ніхто не паказваўся. Мы
таксама прытаіліся. Потым люк прыпадняўся, выглянуў салдат. Мы
зразумелі, што гэта нашы, кінуліся да танка. Колькі было радасці!..
Праз Крываль у першыя дні бесперапынна ішлі нашы войскі. Салдаты
стараліся хоць чым-небудзь пачаставаць нас, дзяцей.
Хутка прыйшоў Саша — знясілены, хворы тыфам. Дзед-паліцай, у
хаце якога мы жылі, быў вельмі сквапны, не дазваляў нам браць
нават бульбяныя ачысткі, а калі агурок з грады прападзе, забіць
мог. Аднак даваў раз у дзень кубак малака для Сашы.
У Трубяціне хаты сваей не знайшлі, яе разбурылі. Мы
пасяліліся ў напалову разбураным клубе. Адна сцяна падпіралася
жардзінамі, дах свяціўся. Так і жылі, пакуль позняй восенню 1945
г. не вярнуўся бацька. Ён быў у лагеры ваеннапалонных у Францыі.
Пра гэта ніколі не расказваў, усё больш маўчаў, слухаў радыё.
Засталося нас у бацькоў шасцёра. I ўсіх трэба было
накарміць, апрануць, вывучыць. Бацька займаўся бандарствам,
працаваў ад цямна да цямна. Маці шчыравала задарма ў калгасе.
Пасляваеннае жыццё было не намнога больш лягчэйшым, чым у
акупацыі, асабліва ў першыя гады. Але адно тое, што засталіся
жывымі, што вольныя, што свеціць сонца над роднай зямлёй,
надавала сэнс жыццю, радавала і пакідала надзею на лепшае
будучае, якога ў рэшце рэшт і дачакалася...
Н. А. Каратчэня
да зместу |
|
