|
|
3 успамінаў Л. I. Дзяркач,
былой вязніцы фашысцкіх канцлагераў
Памятаю першыя дні вайны. Кожны дзень у
небе гулі самалёты з крыжамі на крылах. Бацька суткамі не
з'яўляўся дома, ён быў начальнікам уліковага пункта Любанскага
РВК. Калі сабраліся эвакуіравацца, было ўжо позна. Вымушаны былі
вярнуцца. Бацька разам з адступаючымі чырвонаармейцамі пайшоў на
фронт, хоць узрост яго быў не прызыўны. Маме сказаў: «Глядзі
дзяцей. Сустрэнемся ці не, не ведаю. Вайна працягнецца не менш
месяца...»
Мы ўсе чацвёра — мне, старэйшай, было шаснаццаць, малодшы
нарадзіўся ў канцы красавіка, засталіся з мамай і не ведалі,
куды пайсці. Накіраваліся ў вёску Камуну. Не паспелі ўладкавацца,
як наляцелі фашысты, пачалі паліць хаты. Людзі ўцякалі хто куды:
хаваліся ў лесе, ішлі ў суседнія вёскі да сваякоў. Мы
перабраліся ў Старыя Юрковічы. Да нас аднесліся спагадліва,
людзі тут вельмі добрыя, чулыя. Нам адвялі палову хаты, у другой
палове якой размяшчалася праўленне калгаса. Там мы пражылі да
позняй восені. Мама навучыла мяне жаць, старэйшы брат пасвіў
свіней. Калгас працягваў працаваць, як і да вайны.
Аднойчы ўвечары вярнуліся дамоў з маленькім на руках —
яго бралі з сабой, пакінуць не было на каго. Людзі сказалі, што
прыязджалі немцы, шукалі нас. Вяскоўцы не сказалі, дзе мы, хаця
і ведалі. У той дзень фашысты расстралялі калгаснага брыгадзіра.
Відаць, нас чакала такая ж доля...
Мама раілася са мной, як з дарослай: «Што будзем рабіць?
Можа, у Любань пойдзем? Што будзе, тое і будзе». I мы вярнуліся
ў кватэру, дзе жылі да вайны.
За намі ўвесь час сачылі. Здаралася, адчыніш увечары
дзверы — нехта кінецца ў цемру. Напэўна, чакалі бацьку,
меркавалі, што ён у партызанах і захоча наведаць сям'ю.
У лютым 1943 г. ноччу акупанты пагрукалі ў дзверы: «Збірайцеся»...
Незадоўга да гэтага расстралялі яўрэяў, і мы думалі, што цяпер
наступіла чарга сем'яў камуністаў. Мама апранула старое паліто.
Потым яна тлумачыла: «Думала, калі заб'юць, то з-за добрага
паліто труп цягаць будуць»... Загарнулі малодшага браціка ў
хустку, сабралі двух другіх дзяцей і пайшлі. Я ад страху зусім
аслабела, ледзь ногі перастаўляла. А тут яшчэ маленькага несці
трэба. Суседа нашага таксама забрал і, ён мне ўсю дарогу
дапамагаў. Прывялі ў Любанскую турму. У камерах людзей поўна,
дзеці крычаць, плачуць, дарослыя хто ўздыхае, хто плача...
Прасядзелі мы там дні тры-чатыры. Аднойчы на плошчы,
дзе цяпер сквер, выстраілі доўгі абоз. Усіх выгнал і з турмы і
пачалі саджаць на фурманкі, на кожнай быў устаноўлены кулямёт і
сядзела па аднаму немцу і паліцаю. Нас раздзялілі: мы з мамай і
малодшым братам апынуліся разам, астатніх павялі далей. Падышла
мая аднакласніца, пытаецца, куды павязуць нас. Паліцай з падводы
гыркнуў: «Будзеш тут стаяць, рот разявіўшы, і цябе забярэм». Мы
рыхтаваліся да расстрэлу...
Нас прывезлі на Урэчча, пагрўзілі ў вагоны і адправілі
ў Бабруйскую турму. Там было яшчэ горш, чым у Любанскай. 3
допытаў звычайна не вярталіся. 3 намі ў камеры жанчына
знаходзілася, гадоў трыццаці. Яе забралі, і больш мы яе не
бачылі.
Так у пастаянным чаканні, што вось-вось адчыняцца
дзверы і паклічуць нас, пакутавалі больш тыдня. Аднойчы раніцай
усіх выгналі на двор, адабралі маладых хлопцаў і дзяўчат,
пастроілі ў калону і пагналі на вакзал. Нават з роднымі
развітацца не далі. Там чакалі вагоны — без вокнаў, з металічнай
падлогай, з дзвярамі, якія зачыняліся наглуха. Нас напіхалі
бітком і павезлі. Ніхто не ведаў, куды. Толькі калі спыніліся,
загадалі выходзіць, здагадаліся, што мы ў Германіі. Размясцілі
на біржы, куды праз некалькі дзён пачалі наведвацца
немцы-фермеры і выбіраць людзей для работы ў сваіх гаспадарках.
Аднойчы стары, лысы немец агледзеў усіх, спыніўся каля мяне і
паказвае — карову, маўляў, умееш даіць? Я ўмела, але галавой
паказала адмоўна. Ён усё роўна забраў мяне. Гаспадарка ў немца
была вялікая, кароў больш чым дзесяць. Мы былі прыстаўлены іх
даглядаць.
3 вялікай крыўды і злосці на ўсіх немцаў я ні з кім не
размаўляла. Гаспадар часта пытаўся, дзе мой бацька — у
партызанах ці ў арміі. Калі пачаў прыбліжацца фронт, ён усё
сцвярджаў: «Фюрэр ніхт гут». Я маўчала па-ранейшаму, толькі
думала: як на хвост наступілі, дык і Гітлер стаў дрэнным...
Вызвалілі нас амерыканцы. Гаспадары далі на дарогу
буханку хлеба і кавалачак сыру. Ішлі пешшу, толькі зрэдку
ўдавалася пад'ехаць на падарожнай машыне. Дабраліся дадому
толькі ў канцы вясны. Мяне чакала мама з братамі, якія да самага
вызвалення Беларусі былі ў Бабруйскай турме... А восенню прыйшоў
з фронту і бацька.
В. М. Сяховіч
да зместу |
|
