Аб гісторыі роднага краю, аб лёсах герояў і простых людзей, якіх узрасціла гэта зямля

 Дарогамі партызанскай Беларусі (А.І.Залескі)


ЛЕГЕНДАРНЫ КРАЙ

     Беларускае Палессе... Край легендарных подзвігаў, выдатных падзей у гісторыі народа-барацьбіта. 3 якой любоўю ўславілі гэтыя мясціны Якуб Колас і Янка Купала! Сапраўды жывая гісторыя народа паўстае перад намі са старонак аповесці «Дрыгва» і паэмы «Над ракой Арэсай».
     У час вандраванняў дарогамі партызанскай Беларусі думкі мае зноў і зноў вярталіся да Загальшчыны, дзе давялося пабываюць у 1954—1955 гадах. Загальскі сельсавет — адзін з найболып аддаленых ад гарадоў і чыгуначных дарог куток Любанскага раёна.
     У час Вялікай Айчыннай вайны Загальшчына ўваходзіла ў Акцябрска-Любанскі партызанскі край.
Лета 1955 года. У Любанскі раён Мінскай вобласці накіравалася этнаграфічная экспедыцыя Акадэміі навук БССР. Дарога вяла нас праз гушчары лясоў, дзе яшчэ зусім нядаўна пралягалі партызанскія сцежкі. Хоць прайшло ўжо дзесяць год пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны, але кожны з нас адчуваў нейкае незвычайнае хваляванне: тут пачыналася своеасаблівае падарожжа ў суровае і гераічнае мінулае.
     Далёка засталіся Слуцк, Любань. Вось канчаюцца палі саўгаса, што вырас на асушаных балотах. Яшчэ адзін лясок, і наша аўтамашына пад'ехала да Загалля. Нам захацелася ўбачыць і пачуць на Загальшчыне тое, што стала яе славай у гады цяжкіх выпрабаванняў. I гэта зразумела. Адсюль у 1941 годзе кіравалі барацьбой супраць ворага члены Мінскага падпольнага абкома Камуністычнай партыі, тут быў пабудаваны вялікі партызанскі аэрадром.
     Мы рашылі ахапіць толькі тую частку Загальскага сельсавета, якая ў 1955 годзе ўваходзіла ва ўзбуйнены калгас імя П. К. Панамарэнкі. Раней тут было тры калгасы: «Чырвоны Кастрычнік» у вёсках Загалле і Татарка, імя Карла Маркса ў Старасеку і «Рассвет» у вёсках Жывунь і Падлуг. Сюды ўваходзіў і хутар Аснічкі.
Да вайны вакол вёсак было раскідана яшчэ некалькі меншых хутароў. Усе яны, знішчаныя ў час фашысцкіх карных экспедыцый, пасля вайны не аднаўляліся.
     Названыя вёскі знаходзяцца на той ускраіне Любаншчыны, якая прылягае да Акцябрскага раёна былой Палескай вобласці. Паселішчы будаваліся тут сярод лясных гушчароў і балот на пясчаных узвышшах-астравах. Загалле раскінулася непадалёку ад вялікіх абшараў Мар'інскіх балот, што пачалі асушацца ў канцы дваццатых гадоў.
       Калі ехаць цяпер з калгаса імя Беларускай ваеннай акругі ад вёсак Кузьмічы і Ніжына на ўсход, то за вялікім галам — нізінай — і будзе вёска Загалле.
     Каб усебакова пазнаёміцца з асаблівасцямі жыцця сялян ва ўмовах партызанскага краю, мы пражылі тут некалькі месяцаў. Хадзілі з вёскі ў вёску, вывучалі мясцовыя ўмовы, кожны дзень вялі гутаркі з дзесяткамі людзей. Дапамагаў у нашай рабоце даваенны стар-шыня сельсавета, актывіст партызанскай барацьбы, старшыня калгаса Сцяпан Тамашавіч Карнееў. Неацэнныя паслугі экспедыцыі аказаў сакратар Загальскага сельсавета Антон Данілавіч Сініцкі.
     Разам з усімі працоўнымі Беларускай ССР калгаснікі Загальшчыны ваявалі ў партызанскіх атрадах супраць гітлераўскіх акупантаў. I ў штурме раённага цэнтра Любань, і ва ўзрыве маста на рацэ Пціч, і ва ўсіх іншых аперацыях, дзякуючы якім партызаны ўтрымлівалі на працягу трох год у сваіх руках некалькі раёнаў Мінскай і былой Палескай абласцей, прымалі актыўны ўдзел жыхары Загальскага сельеавета.
      Вёскі сталі пастаяннымі партызанскімі базамі, дзе знаходзіліся гарнізоны народных мсціўцаў.
     Аб узброенай барацьбе партызан гэтай зоны, аб іх баявых аперацыях, аб мужнасці і гераізме радавых байцоў і партызанскіх камандзіраў нямала расказана ва ўспамінах Васіля Казлова, Рамана Мачульскага, Георгія Шчарбатава, Аляксандра Цітова. Але не менш цікава таксама і тое, як жылі, што рабілі, як адчувалі сябе мільённыя масы народа, з якіх рос і шырыўся, на якіх абапіраўся, у якіх чэрпаў натхненне партызанскі рух у Беларусі.
      Найбольш шырока і яскрава праявіліся традыцыі даваеннага савецкага быту на тэрыторыях партызанскіх краёў і партызанскіх зон Беларусі. Тут насельніцтва мела непараўнальна больш магчымасцей жыць па-савецку, чым на той тэрыторыі, дзе ўвесь час панаваў і лютаваў вораг, дзе стаялі фашысцкія гарнізоны.
     Партызанская Загальшчына — адзін з невялічкіх куткоў Мінскай вобласці — з'яўляецца якраз тым добрым прыкладам, які пераканаўча сведчыць аб патрыятычных рысах у абліччы калгаснага сялянства Савецкай Беларусі, што яскрава праявіліся ў суровыя часы Вялікай Айчыннай вайны.
      Многа цікавага паведаміў нам аб гэтым Сцяпан Тамашавіч Карнееў. З асаблівым захапленнем расказаў ён аб першых днях партызанскай вайны. Адразу было відаць, што многа ведае аб падзеях таго часу гэты чалавек.
Ды як яму і не ведаць? Сын беднага селяніна, стары сельскі актывіст, ён з першых дзён варожай акупацыі раёна ўзначаліў барацьбу мясцовых патрыётаў супраць іншаземнага нашэсця.
     — У Загальскім калгасе «Чырвоны Кастрычнік» быў радыёпрыемнік,— успамінаў Сцяпан Карнееў.— Слухаючы радыёперадачы, мы даведаліся аб важнейшых указаннях нашай партыі, якія даваліся ў першыя дні і тыдні вайны. Мы праслухалі прамову таварыша Сталіна 3 ліпеня 1941 года. Для калгаснікаў стала зразумелым, што трэба рабіць, знаходзячыся ў тыле ворага.
    У першыя дні вайны Карнееў сабраў у насельніцтва паляўнічыя стрэльбы і ўзброіў сельскі актыў, з якога склалася патрыятычная група. У яе ўваходзілі старшыня калгаса «Рассвет» кандыдат партыі Рыгор Іванавіч Плышэўскі, старшыня калгаса імя Карла Маркса Міхал Бенядзіктавіч Сыцько, яго брат камуніст Іван Сыцько і іншыя.
     У сувязі з тым што гітлераўцы пачалі скідаць парашутыстаў і на тэрыторыі раёна з'явіліся падазроныя асобы, Карнееў выставіў на дарогах узброеныя пасты.
     — Калі восьмага ліпеня вораг заняў Любань,— успаміналі першыя загальскія партызаны,— і праз нашы вёскі пачалі праходзіць нямецка-фашысцкія войскі, патрыятычная група спаліла на дарогах масты.
     З кім бы нам ні давялося гаварыць, усе ў адзін голас заяўлялі:
      — З самых першых дзён фашысцкай акупацыі тут, у тыле ворага, захоўвалася Савецкая ўлада.
      У лясах Загальшчыны знаходзіўся старшыня выканкома Любанскага раённага Савета дэпутатаў працоўных Андрэй Сцяпанавіч Луфераў, які тады ўзначальваў і раённую партыйную тройку, што выконвала функцыі падпольнага райкома партыі.
      У дваццатых чыслах ліпеня 1941 года сюды сумесна з групай партыйных работнікаў прыбыў другі сакратар Мінскага абласнога камітэта партыі Васіль Іванавіч Казлоў, удастоены потым звання генерала, Героя Савецкага Саюза. Ён быў накіраваны Цэнтральным Камітэтам Камуністычнай партыі Беларусі, каб узначаліць падпольны абком. Разам з ім у Любанскі раён прыбылі сакратары абкома партыі Іван Дзянісавіч Варвашэня, Аляксей Фёдаравіч Брагін, Іосіф Аляксандравіч Бельскі (пасля атрымаў званне Героя Савецкага Саюза); члены абкома Аляксей Георгіевіч Бондар, Раман Навумавіч Мачульскі (пазней ён таксама стаў сакратаром падпольнага абкома), Аляксандра Ігнатаўна Сцяпанава.
      Так пачаў дзейнічаць першы падпольны абком партыі на акупіраванай захопнікамі савецкай зямлі.
      Хутка тут шырока разгарнуўся партызанскі рух. Летам таго ж 1941 года першая патрыятычная група Загальскага сельсавета аб'ядналася з групай Аляксандра Іванавіча Далідовіча, накіраванай у тыл ворага Цэнтральным Камітэтам КП(б)Б. На чале аб'яднанага партызанскага атрада стаў А.I. Далідовіч. У першую восень вайны тут стварыліся яшчэ атрады А. I. Патрына і М. М. Розава, у якія таксама ўступалі мясцовыя жыхары.
     Высокая актыўнасць партызанскага руху не толькі рабіла гэту мясцовасць непрыступнай для паліцыі, але давала магчымасць ужо ў першыя месяцы вайны праводзіць буйныя аперацыі супраць акупантаў. Так, у ноч з 6 на 7 лістапада пад кіраўніцтвам Мінскага падпольнага абкома партыі партызаны зрабілі налёт на Любань, разграмілі там варожы гарнізон, узялі багатыя трафеі.
      Восенню 1941 года фашысцкія карнікі змаглі ўсяго два разы ўварвацца ў Загалле, Татарку, Старасек і суседнія вёскі. Толькі на адну-дзве гадзіны ўварваліся яны сюды яшчэ раз у красавіку 1942 года, але адразу ж былі выгнаны партызанамі.
      З красавіка 1942 года да студзеньска-красавіцкай блакады 1944 года амаль на працягу двух год Загальшчына, як і ўвесь партызанскі край, у які яна ўваходзіла, не бачыла на сваёй тэрыторыі ніводнага гітлераўца, апрача палонных, якіх часам партызаны адпраўлялі з мясцовага аэрадрома ў савецкі тыл.
     Рост тэрыторыі Акцябрска-Любанскага партызанскага краю не азначаў, аднак, для насельніцтва спакойнага мірнага жыцця. Нават і тады, калі фашысты не маглі ўварвацца сюды са сваімі атрадамі, яны сістэматычна бамбілі вёскі пры дапамозе авіяцыі.
      У 1942—1943 гадах расла колькасць атрадаў, пашыралася тэрыторыя зоны, што знаходзілася пад кантролем народных мсціўцаў. Партызанскімі камандзірамі сталі Рыгор Плышэўскі, Сцяпан Карнееў, калгаснік вёскі Жывунь Майсей Сулім. Усе жыхары Загальскага сельсавета, здольныя насіць зброю, уступілі ў мясцовыя атрады. У канцы 1941 года Мінскі падпольны абком партыі аб'яднаў усе партызанскія сілы пад кіраўніцтвам адзінага штаба злучэння.
      Разгарнуўшыся ў 1943 годзе ва ўсю моц, патрыятычны рух прывёў да далейшага ачышчэння населеных пунктаў ад варожых гарнізонаў, да далейшага пашырэння Акцябрска-Любанскага партызанскага краю. На поўначы Любаншчына змыкалася са Слуцка-Капыльскай партызанскай зонай Мінскай вобласці. На поўдні партызанскі край цягнуўся за межы Акцябрскага і Старобінскага раёнаў. Ен ахопліваў амаль увесь Капаткевіцкі раён і значную тэрыторыю Петрыкаўскага раёна Палескай вобласці. На захадзе Старобінскі раён шчыльна прымыкаў да буйнога партызанскага краю Пінскай вобласці.
      Усё жыццё на вольных партызанскіх прасторах развівалася пад кіраўніцтвам Камуністычнай партыі. Ва ўсёй зоне дзейнасці Мінскага падпольнага абкома актыўную работу праводзілі райкомы партыі і пярвічныя партыйныя арганізацыі.
     У сакавіку 1943 года сакратаром Любанскага райкома быў прызначаны камісар партызанскай брыгады імя П. К. Панамарэнкі Аляксандр Аляксандравіч Баравік.
     Ад лета 1942 года і да канца акупацыі на тэрыторыі партызанскага краю амаль заўсёды прысутнічалі прадстаўнікі ЦК КП(б)Б і Беларускага штаба партызанскага руху. У цэнтры партызанскага краю выдавалася падпольная газета ЦК КП(б)Б «Звязда» і газета ЦК ЛКСМБ «Чырвоная змена».
     Усё гэта стварыла вельмі спрыяльныя ўмовы для шырокага і адкрытага праяўлення ў тыле ворага савецкіх традыцый ва ўсім паўсядзённым жыцці калгаснікаў.

КАЛГАСЫ

     На тэрыторыі Загальскага сельсавета напярэдадні вайны існавалі чатыры сельгасарцелі. У часе этнаграфічнай экспедыцыі 1955 года мы цікавіліся лёсам людзей і гаспадаркай калгасаў «Чырвоны Кастрычнік», імя Карла Маркса і «Рассвет». У даваенныя гады калгаснікі сельгасарцелей Загальскага сельсавета дабіліся вялікіх поспехаў у развіцці сваёй грамадскай гаспадаркі. Яны зусім не хацелі згадзіцца з думкай аб тым, што якія-небудзь чорныя сілы змогуць парушыць і спыніць іх шчаслівае калгаснае жыццё.
     Фашысцкія захопнікі ўжо прыблізна цераз два тыдні пасля пачатку вайны прайшлі праз Любанскі раён. Якраз у той жа час гітлераўскае камандаванне ў адным са сваіх загадаў паведамляла: «На працягу 48 гадзін пасля апублікавання гэтага загаду ўся былая калгасная маёмасць, што знаходзіцца ў сялян, павінна быць здадзена адпаведным кіраўнікам. За невыкананне — расстрэл».
     У гэткіх умовах імкненне беларускіх сялян працаваць па-калгаснаму або захаваць грамадскую маёмасць было адной з форм барацьбы супраць так званага «новага парадку».
I калгаснікі адразу ўключыліся ў гэту барацьбу. Падпольныя партыйныя арганізацыі і партызаны раілі калгаснікам захоўваць сацыялістычную ўласнасць ад акупантаў, дапамагалі ім у арганізацыі гэтай справы.
     Былы сакратар Мінскага падпольнага абкома Васіль Іванавіч Казлоў пісаў, што абласны камітэт партыі ў канцы ліпеня правёў на тэрыторыі Загальскага сельсавета сход камуністаў Любанскага раёна, дзе была пастаўлена задача надзейна схаваць ад акупантаў збожжа і іншую калгасную ўласнасць, ні ў якім выпадку не дапусціць захопу яе ворагам.
     У першыя месяцы варожай акупацыі сялянам Загальшчыны ўдалося захаваць нават свае калгасы. Камуністы-падпольшчыкі і партызаны падтрымлівалі іх у гэтай патрыятычнай справе. На чале гаспадарак засталіся іх былыя кіраўнікі. Калгасам «Рассвет» кіраваў яго былы старшыня Рыгор Плышэўскі, які з першых дзён акупацыі стаў адначасова партызанам мясцовага атрада. Калгас імя Карла Маркса па-ранейшаму ўзначальваў стары вясковы актывіст Міхаіл Сыцько. На чале калгаса «Чырвоны Кастрычнік» застаўся намеснік старшыні Аляксей Рудзько, бо старшыня перад самай вайной быў прызваны на службу ў Чырвоную Армію.
     Ва ўсіх гэтых сельскагаспадарчых арцелях працягваліся калектыўныя работы.
    — Людзі так прывыклі да калектыўнай працы, што з радасцю імкнуліся ў гурт,— успамінаў аб тых часах калгаснік вёскі Старасек Анатоль Слівец.
     Але ж трэба помніць, што вакол былі ворагі.
     — Няўжо ў калгасах тады ішло ўсё так гладка? — спыталі мы ў былога рахункавода сельгасарцелі імя Карла Маркса Антона Данілавіча Сініцкага.
     I гэты энтузіяст калгаснай справы расказаў, як, перапалохаўшыся акупантаў, у першыя дні кінуў даглядаць сваіх коней адзін з конюхаў і як перасталі пасвіць жывёлу некаторыя пастухі. Праўда, паддаліся панічным настроям нямногія калгаснікі і зусім на кароткі тэрмін.
      У хуткім часе сяляне прыстасаваліся да новых суровых умоў жыцця. Старшыні калгасаў збіралі пасяджэнні праўленняў, хоць цяпер ужо пратаколаў і не пісалі. Кіраўнікі раіліся з народам на кароткіх брыгадных і агульных сходах. Працягвалі працаваць брыгадзіры, жывёлаводы. У канцылярыях займаліся сваімі справамі рахункаводы. Збожжа са свірнаў выдавалася па накладных, вытрымліваўся рацыён кармлення жывёлы. Працоўная актыўнасць калгаснікаў была высокай.
      Летам і восенню 1941 года калгаснікі Загалыпчыны калектыўна правялі сенакашэнне, уборку ўраджаю, малацьбу... За 500 кіламетраў ад лініі фронту, калі навальніца вайны бушавала пад самай Масквой, сеялі сяляне таксама калектыўна, бо ў перамогу Савецкай улады і калгаснага ладу яны верылі нават тады, калі Гітлер распускаў хлусню аб узяцці нямецка-фашысцкімі войскамі сталіцы Савецкага Саюза.
     Так выхаванае Камуністычнай партыяй калгаснае сялянства і ў тыле ворага працягвала гаспадарыць па-калгаснаму, падтрымліваючы партызан не толькі зброяй, але і хлебам.
      Аднак, ці магла тут існаваць калгасная форма гаспадарання ў выглядзе сельскагаспадарчай арцелі на працягу ўсяго перыяду акупацыі Беларусі?
      Ход падзей прымушаў шукаць далейшых спосабаў перабудовы вытворчай дзейнасці сялян. Ужо восенню 1941 года фашысцкім карнікам удалося двойчы ўрывацца (хоць і ненадоўга) на тэрыторыю калгасаў Любанскага раёна. У Загаллі яны забралі 11 коней, пакінутых тут адступаўшымі часцямі Чырвонай Арміі. У калгас «Рассвет» акупанты прыслалі загад прыгнаць у Любань 120 галоў жывёлы.
      У такіх умовах падпольныя партыйныя арганізацыі раілі падзяліць грамадскую маёмасць. Ва ўсіх калгасах былі выбраны спецыяльныя камісіі. Перш за ўсё тут зімой 1941/42 года была падзелена жывёла, збруя, вупраж. Грамадская маёмасць выдавалася калгаснікам па спісах для асабістага карыстання ёю і зберажэння. Насенне збожжа і бульбу з буртоў падзялілі вясной 1942 года. Тады ж дзялілі і зямлю пад яравыя пасевы. Калектыўныя пасевы азімых камісіі падзялілі паміж калгаснікамі толькі ў 1942 годзе перад жнівом.
      Такім чынам, сельгасарцель праіснавала тут ва ўмовах партызанскага краю цэлы год — з лета 1941 да лета 1942 года. Савецкія людзі ў асаблівых гістарычных умовах, глыбока ўсвядоміўшы правільнасць калгаснага шляху развіцця, вымушаны былі самі часова спыніць тут дзейнасць сваіх сельскагаспадарчых арцелей. Але калгаснікі пяці вёсак Загальскага сельсавета не далі ворагу пажывіцца грамадскай маёмасцю. Захопнікі не змаглі ўзяць адсюль ні жывёлы, ні збожжа. Акупантам удалося толькі знішчыць значную частку маёмасці ў чае блакады партызанскага краю, у пачатку 1944 года.
      Працягваючы вывучэнне калгасных спраў у партызанскім краі, я паехаў у Любань, каб сустрэцца там з некаторымі ўдзельнікамі падзей на Загалынчыне ў часы Вялікай Айчыннай вайны. Ва ўтульным пакойчыку разам са мной за сталом сядзелі супрацоўніца райвыканкома былая партызанка Ліда Бенядзіктаўна Валошчанка (Сыцько) і яе муж Валошчанка Уладзімір Пятровіч, былы камандзір партызанскага ўзвода, а таксама былая партызанка, пасляваенны старшыня пасялковага Савета ў Любані Клаўдзія Ануфрыеўна Макарчанка.
     Удзельнікі гутаркі былі ўзрушаны і ўсхваляваны, ўспамінамі аб гераічным мінулым. Ім хацелася расказаць літаральна аб усім, што паказвае веліч простага беларуса-барацьбіта з Савецкага Палесся. Асабліва актыўна гаварыў пра калгас імя Карла Маркса Уладзімір Валошчанка. Гэта некалькі здзіўляла, бо з самага пачатку гутаркі высветлілася, што Уладзімір Пятровіч чалавек не мясцовы, ён былы баец Чырвонай Арміі, які трапіў у 1941 годзе на Загальшчыну, выходзячы з варожага акружэння.
      У хуткім часе Валошчанка ўступіў у мясцовы партызанскі атрад.
     — Да вайны я быў трактарыстам,— сказаў ён.— Калі мяне мабілізавалі на ваенную службу, то я авалодаў там спецыяльнасцю танкіста. А ў партызанскай весцы Старасек у калгасе імя Карла Маркса зноў працаваў на трактары.
     — Ці доўга ж вы там працавалі? — спытаў я Уладзіміра Пятровіча.
     — Усю восень,— адказаў ён.
     Бачачы маё здзіўленне, Валошчанка, нібыта для пацвярджэння сваіх слоў, дадаў:
    — У Загальшчыне працаваў не толькі мой трактар. Былі яшчэ і іншыя трактары, якія выкарыстоўваліся калгаснікамі на сельскагаспадарчых работах у тыле ворага.
     Вярнуўшыся ў Загальскі сельсавет, я разам з астатнімі ўдзельнікамі экспедыцыі ўзяўся за пошукі слядоў гэтай незвычайнай з'явы. Аказалася, што ў калгасе імя П. К. Панамарэнкі пасля вайны жыло многа людзей, якія не толькі бачылі восенню 1941 года трактары на палях сваіх калгасаў, але нават працавалі на іх.
     Калі ісці палявой дарожкай з вёскі Старасек у Жывунь, то пасля першага пералеску выходзіш на даволі вялікае поле, амаль з усіх бакоў акружанае лясамі і балотамі. Гэта ўрочышча Крывая — адно з найбольш аддаленых ад дарогі палёў калгаса імя Карла Маркса. У канцы лета і восенню 1941 года тут панавала асаблівае ажыўленне — кожны дзень ад самай раніцы да позняга вечара спакой ціхага кутка парушаўся звонкім гулам. На ніве сярод стагоў збажыны працавала складаная малатарня, прымацаваная да калгаса яшчэ перад вайной машынна-трактарнай станцыяй. Прыводзілася яна ў рух тра'ктарам.
     На першы погляд магло б здацца, што тут зусім не адчуваюць вайны. Але на самай справе гэта было не так. Кожны дзень і кожную гадзіну можна было чакаць карнай экспедыцыі. Вось чаму дарогі, што вялі да Загальскага сельсавета, завальваліся спілаванымі дрэвамі, масты на гэтых дарогах разбіраліся, вось чаму і калгаснікі працавалі тут з незвычайнай актыўнасцю. — Не было ніводнага выпадку прастою малатарні з-за недахопу рабочай сілы,— успамінаў Фама Раманавіч Дайнека,— людзей заўсёды хапала.
     Малатарню штодзённа абслугоўвалі 28 некваліфікаваных калгаснікаў і тры машыністы: жывёлавод Сяргей Чэркас, Іван Гарбуновіч, які некалькі год працаваў машыністам у МТС, і кладаўшчык Канстанцін Сініцкі. Трактарам займаліся Уладзімір Валошчанка, яго сябар баец Васіль Татарынаў і калгасны шафёр Міхаіл Пракаповіч.
Малацьба ішла паспяхова. Ва ўрочышчы Крывая да зазімкаў была абмалочана асноўная частка калгаснага збожжа. Потым машыну перацягнулі на востраў Зыслаў, дзе таксама ўдалося ўсё абмалаціць. Засталася неабмалочанай толькі грэчка, якую ў канцы лістапада 1941 года спаліла карная экспедыцыя фашыстаў. Разам з двума калгаснымі гумнамі на Зыславе згарэла і малатарня.
     Скарыстоўваліся ў калгасе імя Карла Маркса і конныя малатарні. У выніку такой разумнай арганізацыі працы і высокай актыўнасці калгаснікаў абмалот быў праведзены ў самыя кароткія тэрміны.
      Прымаліся меры да хутчэйшага правядзення абмалоту і ў іншых калгасах. Там таксама шырока выкарыстоўвалася тэхніка. У калгасе «Рассвет» з поўнай нагрузкай працавала малатарня, якая прыводзілася ў рух трактарам і калгасным лакамабілем. Агрэгат абслугоўвалі мясцовы трактарыст Андрэй Сулім, машыніст лакамабіля Іван Ясючэня і машыніст малатарні Пётр Гарбуновіч.
     Акрамя таго, тут малацілі коннымі малатарнямі і нават уручную. Абмалот быў закончаны да марозаў. У калгасе «Чырвоны Кастрычнік» таксама малацілі з дапамогай складанай малатарні, трактара і лакамабіля. На трактары працаваў жыхар вёскі Загалле Андрэй Емяльянаў. Вялікую дапамогу аказалі ў малацьбе воіны Чырвонай Арміі, якія трапілі ў акружэнне і арганізавалі партызанскі атрад.
     Каб паскорыць малацьбу і не даць ворагу захапіць збожжа, падпольныя партыйныя арганізацыі стараліся планамерна забяспечыць калгасы тэхнікай МТС. Па распараджэнню партызан трактарыст Андрэй Сулім, які жыў у калгасе «Рассвет», выязджаў са сваім трактарам для малацьбы ў вёску Баянічы (калгас «Шлях сацыялізма»).
     Паспяховаму правядзенню сяўбы азімых восенню 1941 года ў сельгасарцелях таксама спрыяла тое, што на калгасных палях працавалі трактары. Зямля была падрыхтавана пад азімае жыта не горш чым да вайны.
     Безумоўна, што гэтыя поспехі не прыходзілі самі сабой. Асабліва вялікія цяжкасці сустракаліся ў забеспячэнні трактароў гаручымі і змазачнымі матэрыяламі. Намаганні калгаснікаў у гэтай справе заслугоўваюць таго, каб пра іх расказаць.
     Рыхтуючыся да ўборкі і малацьбы збожжа, кіраўніцтва калгаса імя Карла Маркса прыняло неабходныя меры да стварэння запасаў гаручага. У ліпені 1941 года, адразу пасля захопу нямецка-фашысцкімі акупантамі Любанскага раёна, старшыня Міхаіл Бенядзіктавіч Сыцько і рахункавод Антон Данілавіч Сініцкі з'ездзілі на сядзібу Загальскай МТС (у шасці кіламетрах ад калгаса) і прывезлі адтуль тры бочкі бензіну. Потым па гаручае пачалі пасылаць спрактыкаваных калгаснікаў Ф. С. Суліма, Н. I. Падлоўкіна, I. I. Дайнеку. Яны некалькі разоў ездзілі ў саўгас «Сосны», які знаходзіўся каля Загальскай МТС. Старыя прывозілі адтуль бензін, газу і патрэбныя змазачныя матэрыялы. Калі запасы гаручага ў Загальскай МТС і ў бліжэйшым саўгасе скончыліся, даставаць яго стала цяжэй. У канцы верасня 1941 года камандзір партызанскага атрада А. I. Далідовіч даў распараджэнне паслаць дзве фурманкі па гаручае і муку ў саўгас імя 10-годдзя БССР. Ад вёскі Старасек ён знаходзіцца прыкладна за сорак кіламетраў. Разам з калгаснікам Сулімам паехаў Дайнека. Яны атрымалі ад камандзіра атрада запіску да партызана, які павінен быў выдаць гаручае. Запіску схавалі ў пачак з запалкамі.
     Па дарозе калгаснікаў напаткалі немцы і пачалі пытаць, куды яны едуцы Што рабіць? Старыя не разгубіліся і адказалі, што едуць да сваякоў. Іх адпусцілі. Партызан, да якога Сулім і Дайнека ехалі па гаручае, працаваў да вайны ў канторы саўгаса. Прачытаўшы запіску, ён узяў двух рабочых і разам з калгаснікамі паехаў у лес, дзе было захавана гаручае. А потым даў і астатняе.
     У хаце, што прытулілася каля лесу, пад падлогаю была схавана пшанічная мука. Старым выдалі дзве бочкі гаручага і шэсць мяшкоў мукі. Назад накіраваліся іншай дарогай — праз вёску Кузьмічы — і прывезлі ўвесь груз партызанам на востраў Зыслаў. Дастаўлены бензін партызаны выдавалі і для запраўкі трактара, што працаваў у калгасе імя Карла Маркса. Восенню настаў час, калі бензіну ўжо ніяк нельга было дастаць. Тады трактары пачалі запраўляць шкіпінарам. Але і шкіпінар хутка скончыўся. Яго прывозілі з Калінаўскага смалакурнага завода Малагарадзяціцкага сельсавета і са Слаўкавіцкага спіртапарашковага завода Глускага раёна. Гэтыя заводы былі пад кантролем партызан. Смалакурны завод знаходзіўся на адлегласці каля дваццаці кіламетраў ад калгаса імя Карла Маркса.
     Па шкіпінар калгаснікі ездзілі шэсць разоў. Такое гаручае пакідала многа сажы, і трактар прыходзілася вельмі часта чысціць. Але ўсё ж калгаснікам удавалася выкарыстаць тэхніку для вялікай і важнай справы. На жаль гэтая тэхніка не магла служыць калгаснікам Загальшчыны на працягу ўсяго перыяду вайны. Карныя экспедыцыі фашыстаў прымусілі сялян часова перабудаваць сваю вытворчую дзейнасць. Спыняючы працу сельгасарцелей, прымаючы захады да захавання калгаснай маёмасці, жыхары Загальскага сельсавета своечасова паклапаціліся і аб тэхніцы МТС.
      Захаванне маёмасці машынна-трактарнай станцыі сяляне звязвалі з будучымі задачамі сваіх калгасаў. Хаваючы і ахоўваючы маёмасць МТС, калгаснікі разумелі, што без яе цяжка будзе аднавіць гаспадарку пасля выгнання акупантаў з Беларусі. На тэрыторыі трох сельгасарцелей калгаснікамі і механізатарамі было захавана некалькі трактароў Загальскай МТС. У вёсцы Старасек восенню 1941 года, пасля заканчэння малацьбы, калёсны трактар ХТЗ быў закапаны ў яму каля калгаснай аборы. У захаванні трактара прымалі ўдзел многія калгаснікі сельгасарцелі імя Карла Маркса. Другі, гусенічны трактар, яны загналі пасля палявых работ 1941 года ў хмызняк, дзе ён прастаяў да вызвалення Беларусі ад акупантаў.
     У Жывуні калёсны трактар да прыходу Савецкай Арміі захаваў трактарыст Арсень Іванавіч Сулім, укрыўшы яго на ўласным двары. Яшчэ адзін трактар закапалі ў яму калгаснікі гэтай вёскі каля стайні. У вёсцы Загалле летам 1942 года каля кузні быў закапаны трактар «Натн». У яго сховах прымалі ўдзел механізатары і калгаснікі сельгасарцелі «Чырвоны Кастрычнік» Андрэй Емяльянаў, Васіль Сікірыцкі, Даніла Кульчыцкі і іншыя.
     — Трактар,— расказваў мне Емяльянаў,— закапвалі гуртам. Але немцам гэтую тайну ніхто не выдаў. Адзін трактар у Загаллі калгаснікі разкамплектавалі і таксама збераглі яго.
     Калі пасля вайны пачала аднаўляцца Загальская МТС, калгаснікі і механізатары адкопвалі і прыводзілі ў парадак сваю тэхніку, прыносілі дэталі, якія змаглі зберагчы. У выніку ўдалося аднавіць усе трактары, што знаходзіліся на тэрыторыі трох калгасаў, за выключэннем аднаго, які, нібы салдат, быў моцна пашкоджаны кулямі і асколкамі.

Соль

     У якім бы напрамку ні ехалі вы па вёсках Беларусі, з кім бы ні давялося вам гаварыць аб былым жыцці ў тыле ворага, усюды сярод самых разнастайных успамінаў вы абавязкова пачуеце і пра тое, як прыкра было ў час вайны без солі. Бясконцае і сумнае апавяданне перарываецца часам радаснымі ноткамі і аб тым, як у адным ці другім месцы партызаны захапілі ў акупантаў мяшок або склад солі.
     Але прыемныя для субяседніка мясціны ва ўспамінах пра соль вельмі мала ўплываюць на агульны змест таго ж сумнага апавядання. Усе яго варыянты, хоць іх і многа, маюць адзіную, калі так можна сказаць, сюжэтную аснову: у беларускіх сялян не было солі.
      Чаму?
    Чаму на высокім узроўні цывілізацыі і пры вялікіх запасах солі ў Еўропе мільёны людзей павінны былі пакутаваць без такога неабходнага прадукту харчавання?
      Невычарпальныя саляныя залежы Вялічкі, Данбаса і іншых месц трапілі ў рукі фашысцкіх катаў і крывасмокаў. Вялікія запасы спажывецкай солі ў гарадах, створаныя рукамі нашага народа, былі ўзяты пад жорсткі кантроль акупацыйных улад. А гэты самы звычайны прадукт ворагі чалавецтва ператварылі ў дадатковы сродак эксплуатацыі мільённых мас «Остланда», у зброю масавых здзекаў і своеасаблівых катаванняў непакорных жыхароў савецкіх тэрыторый.
      У Беларусі продаж солі вясковаму насельніцтву быў сканцэнтраваны ў руках фашысцкіх сельскагаспадарчых камендатур. У спецыяльных абменных пунктах за соль ад сялян бралі дарагія, высокакаларыйныя прадукты: сала, масла, яйкі. За кожную жменю солі прыгнечаныя і абрабаваныя людзі вымушаны былі аддаваць усё самае неабходнае для свайго ўласнага харчавання. Таму вельмі часта ім даводзілася ўжываць посную ежу або толькі крыху пасоленую.
     Жыхары партызанскіх краёў пазбаўлены былі нават гэтай магчымасці. Вось чаму і ў партызанскай Загалынчыне нам давялося многа наслухацца аб тым, як людзі жылі без солі. Тут, як і ў іншых партызанскіх раёнах Беларусі, людзі ўжывалі ў ежу мінеральныя ўгнаенні...
     Даваенная соль у самых запаслівых калгаснікаў скончылася ў 1942 годзе. Невялікую колькасць солі часам удавалася атрымаць ад партызан, але яны і самі дабывалі яе вельмі мала і таксама часта пакутавалі ад недахопу гэтага неабходнага прадукту.
      Мінеральныя ўгнаенні ўжывалі тут у страву каля двух з паловай год — з канца 1941 да сярэдзіны 1944 года. Запасы такіх угнаенняў меліся ў саўгасах «Жалы» і імя 10-годдзя БССР. Дастаўка іх з саўгаса «Жалы», які знаходзіўся ў Загальскім сельсавеце, была не вельмі складанай. Але ў саўгасе мінеральных угнаенняў, відаць, было мала і к таму яшчэ, як расказвае селянін вёскі Старасек Іосіф Дайнека, калійныя ўгнаенні тут былі перамешаны з суперфасфатам і сталі зусім непрыгоднымі для ўжывання ў ежу.
      Як бы там ні было, але ўжо з канца 1941 года калгаснікі сталі ездзіць па мінеральныя ўгнаенні за 40 кіламетраў у саўгас імя 10-годдзя БССР. Калгаснік вёскі Жывунь Сцяпан Сулім прывёз адтуль іх каля васьмідзесяці пудоў.
     Калі, вандруючы па партызанскіх краях Беларусі, мне першы раз давялося пачуць пра ўжыванне ў ежу замест солі мінеральных угнаенняў, то неяк жудасна зрабілася на душы. Пазнаёміўшыся ў час экспедыцыі на Загальшчыне з гэтым пытаннем больш дэталёва, я зразумеў, што тут неабходна мець яшчэ некаторыя веды па хіміі і фізіялогіі.
У Мінску мне параілі звярнуцца за кансультацыяй да загадчыка лабараторыі аграхіміі Інстытута сацыялістычнай сельскай гаспадаркі прафесара Р. I. Майсеева.
      I вось я ў яго лабараторыі. — Я да вашых паслуг,— сказаў мне прафесар. Рыгор Іванавіч, перш за ўсё мяне цікавіць, якія мінеральныя ўгнаенні могуць ужывацца ў ежу? I якія з іх маглі быць у запасе ў 1941 годзе ва ўмовах тарфяных глеб Любанскага раёна?
      — У саўгасах Любанскага раёна ў той час,— адказаў Майсееў,— маглі быць розныя ўгнаенні: фосфарныя, азотныя, калійныя. Але ў ежу маглі ўжывацца толькі калійныя: напэўна, сільвініт, калійная соль і хлорысты калій. Самым неабходным рэчывам для харчовых мэт у іх з'яўляюцца хлорысты натрый (кухонная соль) і хлорысты калій.
Ведучы размову, Рыгор Іванавіч падаваў мне са сваіх шаф прабіркі з хімічнымі рэчывамі, аб якіх ішла гутарка, прапанаваў некаторыя з іх пакаштаваць.
      У канцы размовы ён дадаў:
    — Самае галоўнае, чаго нельга не ўлічваць,— гэта тое, што часцей за ўсё да калгаснікаў, якія вас цікавяць, мінеральныя ўгнаенні траплялі не ў чыстым выглядзе. Да калійных угнаенняў у час перавозак і перагрузак, у вагонах, на базах і складах у саўгасе самі сабой дамешваліся ў тых ці іншых дозах угнаенні азотныя і фосфарныя. А яны для ежы зусім непрыгодныя.
     У час экспедыцыі высветлілася, што, каб аддзяліць хлорысты калій і хлорысты натрый ад іншых прымешак, калгаснікі падвяргалі калійнае ўгнаенне папярэдняй апрацоўцы, сыпалі яго ў ваду і кіпяцілі. Хлорысты натрый і хлорысты калій раставалі, а на дно пасудзіны асядалі крамнёвая кіслата, вокіс кальцыю, гідравокісы алюмінію і жалеза, а таксама пясок, гліна і іншыя рэчывы. Астыўшы раствор працэжвалі праз анучку ў бутэлькі, а асадак выкідвалі.
      Зразумела, што сяляне рабілі ўсё гэта без адпаведных ведаў, даходзячы да такіх вынікаў сваім жыццёвым вопытам. Аб хімічным змесце названых працэсаў я даведаўся толькі ўжо ў лабараторыі аграхіміі.
      Падрыхтаваны такім прымітыўным спосабам раствор ужываўся пры засолцы прадуктаў і для прыгатавання стравы. Часам, асабліва, калі варылася цэлая бульба, паступалі і больш проста: невялікую колькасць калійнага ўгнаення завязвалі ў анучку і клалі яго ў гаршчок з ежай.
     Ва ўмовах партызанскага краю сяляне імкнуліся нарыхтаваць у запас тыя ж прадукты, што і да вайны. Асабліва стараліся надалей захаваць такія прадукты жывёлагадоўлі, як сала і мяса. Сала складвалі ў кубел, як і пры звычайным саленні, толькі замест пасыпкі кожнага слою кухоннай соллю яго палівалі халодным растворам калійнага ўгнаення.
     Сала набывала пры гэтым горкі прысмак...
     — Але нічога, есці можна было,— успамінаў калгаснік вёскі Жывунь Сцяпан Сулім.
      Мяса рыхтавалі для доўгага хавання некалькі інакш. Пасля разбору тушы невялікія кавалкі мяса апускалі ў кубел з астуджаным растворам, атрыманым пры кіпячэнні ўгнаення. Там яно прасольвалася на працягу некалькіх месяцаў.
      — Мяса не псавалася ад угнаення,— сцвярджала калгасніца Агнеша Адольфаўна Міхневіч,— але смак быў не той.
      Некаторыя калгаснікі дабіваліся таго, што мяса захоўвалася вельмі доўга і, прасаліўшыся зімой, не псавалася нават летам. Прасоленыя кавалкі вясной высушвалі на ветры і сонцы. У калгасніка вёскі Старасек Сцяфана Гука такое салёнае і высушанае мяса, а потым закапанае ў час блакады разам з кублам у зямлю, захавалася да вясны 1944 года.
      Аднак многім калгаснікам часта не хапала ўмельства і вопыту ў гэтай справе.
      У некаторых выпадках мяса не салілі, а стараліся есці свежым. Так рабілі часцей за ўсё з мясам маладой     жывёлы або тады, калі не ўмелі як след ужываць калійныя ўгнаенні.
      — Калі я калола кабанчыка,— успамінала калгасніца вёскі Старасек Агаф'я Сцяпанаўна Статкевіч,— то трэба было хутчэй есці, бо мяса псавалася.
      Селянін Іосіф Дайнека, не без гумару, сказаў мне:
     — Мяса не салілі. Калі рэзалі цялё або што другое, то елі свежае. Трэба было толькі знайсці сабе ў гэтай справе добрых памочнікаў... Аднаму ўсюды кепска, нават за сталом.
      Дайнека растлумачыў, што ў яго заўсёды стаялі партызаны, і сям'я сумесна з імі хутка з'ядала свежае мяса. Таму не было патрэбы і ў яго засолцы.
     Саліць ва ўмовах партызанскага краю сметанковае масла нікому не даводзілася. Яго або зусім не збівалі, бо ў сувязі з забеспячэннем партызан хутка разыходзілася малако, або, калі і рабілі, то вельмі мала. I таму не было патрэбы ў яго доўгім захаванні.
     Засолка гуркоў праводзілася таксама пры дапамозе калійнага ўгнаення. Іх апускалі ў расол. Праўда, гуркі ў гады вайны салілі не ўсе калгаснікі. Капусту квасілі амаль усе, але некаторыя сяляне ўгнаення да яе не ўжывалі.
     Як толькі не душылі беларускі народ нямецка-фашысцкія акупанты, як толькі не здзекаваліся з яго! Аднак савецкія людзі, што глыбока верылі ў сваю перамогу, пераадольвалі ўсе цяжкасці на шляху барацьбы з заклятым ворагам. Сваёй працай яны ў самых цяжкіх умовах стваралі для сябе неабходныя сродкі існавання. Больш таго, забяспечвалі прадуктамі харчавання і іншымі матэрыяльнымі сродкамі вялікую армію партызан.

      СУВЯЗЬ СТАРАСЕК — МАСКВА

     Яшчэ з восені 1941 года Мінскі падпольны абком КП(б)Б пасылаў за лінію фронту сваіх сувязных. У маі 1942 года да партызан савецкім самалётам была скінута рацыя з радыстам і яго памочнікамі. Мінскі падпольны абком партыі ўстанавіў двухбаковую радыёсувязь з Масквой.
     Над партызанскім краем пачалі з'яўляцца крылатыя пасланцы Радзімы.
     Магутны рост партызанскага руху на Міншчыне летам 1942 года вымагаў новых, больш шырокіх і больш сталых форм сувязі партызанскага краю з Вялікай зямлёй. З'явілася патрэба ў неадкладным стварэнні партызанскага аэрадрома. Пачаліся пошукі адпаведнага месца.
     Выбар выпаў на востраў Зыслаў, што знаходзіцца на паўднёва-ўсходняй ускраіне Любанскага раёна Мінскай вобласці.
     — На якім жа возеры гэты востраў? — пытаюцца часам людзі, незнаёмыя з мясцовымі геаграфічнымі ўмовамі.
Справа ў тым, што на Любаншчыне і ў некаторых іншых раёнах Беларусі астравамі завуцца ўзвышшы сярод балот. Шмат такіх астравоў раскідана паміж балот і лясоў Загальскага сельсавета Любанскага раёна. Зыслаў, мабыць, найвялікшы сярод іх. Да калектывізацыі на востраве было нават некалькі хутаркоў, якія пазней ссяліліся ў цэнтр калгаса імя Карла Маркса.
А      кружалі Зыслаў амаль зусім непраходныя балоты. Праехаць праз іх было тым больш немагчыма. 3 востравам старой гнілой грэбляй была звязана толькі адна вёска Старасек.
     У жніўні 1942 года на Зыславе пачалося будаўніцтва аэрадрома. Народным мсціўцам дапамагалі калгаснікі, і праз некалькі тыдняў была расчышчана, выкарчавана і ўтрамбавана сярод лесу даволі вялікая пляцоўка. У верасні тут прызямліўся першы савецкі самалёт.
      Аэрадром на востраве Зыслаў быў адным з шырока вядомых партызанскіх аэрадромаў часоў Айчыннай вайны. Вёска Старасек стала нечым падобным да аэрапорта. Сюды прыходзілі адпачыць, абагрэцца або нават пераначаваць лётчыкі, што прыляталі з Вялікай зямлі. Калгаснікі іх заўсёды сустракалі з вялікай радасцю і гасціннасцю. Лётчыкі абменьваліся з мясцовымі сялянамі падарункамі. Праўда, падарункі былі даволі своеасаблівымі. Вясковым мужчынам авіятары прывозілі тытунь, папяросы, а жанчынам — соль.
     Не заставаліся ў даўгу і жыхары Старасека. Яны не толькі добра частавалі лётчыкаў, але і давалі ім з сабой сала і мяса.
       Адзін дзядзька аднёс у самалёт нават цэлага кабана, якога падараваў воінам Чырвонай Арміі.
     — У 1943 годзе,— расказаў калгаснік Фёдар Сулім,— мы адправілі самалётам толькі што зжатае збожжа ў Маскву, каб паказаць, які ў нас ураджай. У мяне тады лётчык узяў сноп жыта і ў некага — сноп пшаніцы.
      Калгаснікі вёскі Старасек прымалі актыўны ўдзел у абслугоўванні аэрадрома.
      — На гэтым аэрадроме я працаваў вельмі многа, з канём і без каня,— тлумачыў Іосіф Дайнека.— Летам памагаў заганяць у лес самалёты, зімой расчышчаў пасадачную пляцоўку.
     Зімой партызаны клікалі расчышчаць на аэрадроме снег нават сялян з іншых вёсак.
     — Аднойчы,— успамінаў калгаснік Міхаіл Падлоўкін,— на аэрадроме працавала чалавек дзвесце з падводамі. Тут былі людзі з Жывуня, Падлуга, Альбінска, Загалля, Татаркі, Старасека. Яны прыбівалі снег каткамі. Яго расчышчалі таксама савалкамі, у якія запрагалі валоў. Падводы падбіралі снег і звозілі яго ў лес. Я тады працаваў там чатыры дні. Аднойчы на нас наляцелі фашысцкія самалёты. Давялося хавацца, хаваць сваіх коней, валоў і ўсе прылады. Потым прыходзілі з мётламі жанчыны.
     — Зімой мы падмяталі аэрадром кожны дзень,— успамінала калгасніца Ефрасіння Пятроўна Чыркоў.
     Па закліку партызан калгаснікі Старасека часта выходзілі ў лес на пошукі мяшкоў з грузамі, якія самалёты скідалі на парашутах. Грузы адносілі на партызанскія базы.
      Нягледзячы на масавы ўдзел калгаснікаў у работах, што адбываліся на аэрадроме, у наведванні яго захоўваўся вайсковы парадак. Для прыходу і прыезду са Старасека на аэрадром і назад партызаны выдавалі спецыяльныя пропускі.
      Вёска Старасек была падобна да аэрапорта яшчэ і таму, што тут звычайна чакалі сваёй адпраўкі самалётам шматлікія пасажыры, часцей за ўсё раненыя партызаны. Многія лепшыя сялянскія хаты былі ператвораны ў шпіталі.
     — У нас у хаце заўсёды жылі 2—3 чалавекі, а то і больш раненых,— расказвала Вольга Барысевіч.— Яны займалі два лепшыя пакоі ў хаце. Ляжалі на ложках, якія партызаны бралі ў іншых хатах і ў суседняй вёсцы Загалле. Некаторым даводзілася ляжаць на падлозе, якую засцілалі саломай. Іх тут лячылі дактары, а многіх адпраўлялі самалётам у Маскву для больш кваліфікаванага і працяглага лячэння.
      — Часам у мяне,—успамінаў Пётр Дайнека,— у хаце ляжалі абмарожаныя партызаны, якіх таксама адпраўлялі самалётам у Маскву.
     Раненых і хворых партызан тут збіралася так многа таму, што ў Старасек іх прывозілі не толькі з усіх навакольных атрадаў, але і з-пад Слуцка, Капыля. Везлі сюды партызан для адпраўкі ў Маскву аж з заходніх раёнаў Беларусі.
     Аэрадром на востраве Зыслаў адыгрываў вельмі вялікую палітычную ролю ў жыцці партызанскага краю.
     — Тады ў нас была прамая паветраная сувязь Старасек — Масква. Маскоўскія газеты мы чыталі ў першую ж ноч пасля іх выхаду,— расказвалі мне аб падзеях таго часу калгаснікі, з гордасцю ўсведамляючы тую ролю, якую адыгрывала іх вёска ў вялікай барацьбе з ворагам.
     — Як толькі прыходзіла дванаццатая гадзіна ночы,— расказвала, успамінаючы пра тыя гады, жыхарка вёскі Загалле Алена Равенка,— гул самалёта парушаў цішыню, усе выбягалі на вуліцу, каб убачыць пасланца з Вялікай зямлі. Колькі радасці і шчаслівых слёз бывала ў такі момант!
     З'яўленне савецкіх самалётаў над партызанскім краем яшчэ больш узмацніла павагу да тых слоў бальшавіцкай прапаганды, якія чулі калгаснікі ад камуністаў у тыле ворага. Рэйсы самалётаў з Вялікай зямлі ўспрымаліся сялянамі як сведчанне сілы, магутнасці і непераможнасці сацыялістычнай Радзімы.
      Людзей у тыле ворага радавала не толькі кожная лістоўка, газета або кніжка, якую дастаўляў савецкі самалёт. Лётчыкі прывозілі, напрыклад, партызанам запалкі, прысланыя з Уфы, і яны пераконваліся ў тым, што наша прамысловасць на Урале сапраўды дзейнічае.
     На Зыслаўскі партызанскі аэрадром у адну ноч садзілася па некалькі савецкіх самалётаў. Слава аб ім ішла далёка за межы Мінскай вобласці.
     Так маленькая беларуская вёска Старасек зрабілася канечным пунктам вялікай паветранай трасы.

КАВАЛІ РОБЯЦЬ ГРАНАТЫ

     У пачатку вайны на Загальшчыне можна было ўбачыць мясцовых людзей, якія хадзілі па лясах, грэблях, лазілі па канавах, вышукваючы зброю і боепрыпасы, што засталіся тут пасля баёў паміж часцямі Чырвонай Арміі і гітлераўскімі захопнікамі. Зброя ішла на забеспячэнне першых загальскіх партызанскіх атрадаў.
      — Мой муж,— успамінала калгасніца вёскі Жывунь Хіма Бусел,— сабраў у 1941 годзе партызанам шмат рознай зброі. Бывала, ён лазіць па шыю ў вадзе і шукае ў канаве вінтоўкі. Восенню 1941 года муж знайшоў нават кулямёт...       Я хадзіла па людзях, збірала адусюль патрошку газы, каб яго вычысціць. Потым са сваімі дочкамі мы гэты кулямёт адчысцілі ад іржы. 3 ім у канцы 1941 года мой муж пайшоў у партызанскі атрад.
Старшыня Загальскага сельсавета Сцяпан Тамашавіч Карнееў з групай калгаснікаў у першыя дні вайны ездзіў дабываць зброю за сто кіламетраў, аж да станцыі Урэчча. Адтуль патрыятычная група прывезла сабе вінтоўкі і боепрыпасы.
     Акцябрска-Любанскі партызанскі край славіўся сваімі майстэрнямі па вырабу зброі. Асабліва актыўна яны сталі працаваць, калі тут з'явіўся камандзір Чырвонай Арміі Тэнгіз Шаўгулідзе, які ўцёк з фашысцкага палону. Да вайны ён скончыў інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту і працаваў у цэнтральным паравозным упраўленні ў Маскве, займаючыся разам са сваім бацькам рознымі ўдасканаленнямі паравозаў. У беларускіх партызан Шаўгулідзе зарэкамендаваў сябе нястомным вынаходцам тэхнічных сродкаў барацьбы супраць акупантаў.
     Шырокую вядомасць у тыле ворага набылі вынайдзеныя ім граната і гранатамёт. Вялікай вартасцю гранаты Шаўгулідзе было тое, што яна выраблялася з матэрыялаў, якія меліся ў партызан. Вясной 1943 года граната вытрымала выпрабаванне і пайшла ў серыйную вытворчаець. Такія гранаты сталі вырабляцца ў майстэрнях многіх партызанскіх злучэнняў Мінскай і Палескай абласцей. Адна з іх была створана і ў вёсцы Старасек. Яе абсталявалі ў памяшканні пачатковай школы. Працавалі ў майстэрні мясцовыя кавалі і токары. Гранаты рыхтаваліся тут на працягу ўсяго 1943 года.
     Па расказах жыхароў Загальскага сельсавета, гранаты ў Старасеку вырабляліся наступным чынам. Выбуховым матэрыялам служыў тол, які партызаны выплаўлялі з артылерыйскіх снарадаў і авіябомб. Для кажуха гранаты выкарыстоўваліся жалезныя трубы. Корпус рабілі з бляхі. Адзін канец яго сплюшчвалі, а ў другі ўстаўлялі патоўшчаную частку драўлянай ручкі і прыбівалі край корпуса да дрэва цвікамі. У корпус засыпалі здроблены малатком выбуховы матэрыял.
     Драўляныя ручкі выраблялі на такарным станку. Іх даўжыня раўнялася прыкладна пятнаццаці сантыметрам. Уздоўж ручак пракручвалі вузкую скразную адтуліну для ўстанаўлення жалезнага байка, які рабіўся ў кузні. Тупы канец байка тырчаў з ручкі, а вастрыё яго другога канца было накіравана на капсуль аўтаматнай гільзы, у якую ўстаўляўся бікфордаў шнур. Ен злучаўся з узрывальнікам, устаўленым у толавы зарад. Партызаны і сельскія майстры рабілі ўзрывальнікі з тонкіх трубачак.
     У вытворчасці гранат існаваў падзел працы паміж асобнымі майстрамі. Драўляныя ручкі тачылі калгаснікі Павел Бандарэнка з вёскі Падлуг, Васіль Голуб і Сцяпан Клышко з вёскі Старасек. Такарны станок круцілі дзяўчаты. Байкі і кажухі вырабляў у кузні калгасны каваль Іван Гарбуновіч, яму дапамагаў другі каваль Сцяфан Гук. У вырабе кажухоў і чахлоў прымалі ўдзел калгаснікі Тараховіч і Лагун.
     Кіраваў усёй работай Тэнгіз Шаўгулідзе, які часта наведваў Старасек. Тут жа ён разам з былым шафёрам саўгаса «Жалы» Тодарам Бедзікам і кавалём Іванам Гарбуновічам рабіў зборку гранат і запраўку іх выбуховымі рэчывамі.
     У майстэрні вёскі Старасек кожны дзень выраблялася каля дваццаці гранат. Такую ж прыблізна колькасць давалі іншыя майстэрні. Некаторыя з іх штодзённа выпускалі да трыццаці гранат.
Так беларускія партызаны і калгаснікі сумесна з грузінскім інжынерам-вынаходцам самі рыхтавалі гроз-ную для ворага зброю.
     На Загальшчыне была не толькі майстэрня зброі. Тут працавалі таксама і майстэрні бытавога абслугоўвання народных мсціўцаў, дзе вырабляліся скуры і аўчыны, шыліся абутак і адзенне. Такія майстэрні абслугоўваліся мясцовымі калгаснікамі.
     Акрамя працы ў майстэрнях сяляне выконвалі для народных мсціўцаў іншыя работы: абслугоўвалі партызанскія базы, займаючыся там будаўніцтвам, даглядалі жывёлу, забяспечвалі партызан фурманкамі для перавозкі грузаў, і людзей.
     Ніякімі лічбамі і прыкладамі не адлюстраваць той велізарнай дапамогі, якую аказвалі жыхары Беларусі ў абслугоўванні партызан і падпольшчыкаў.

 

да зместу