|
|
Любоў і боль (аўтабіяграфія)
У глыбіні Палесся, каля невялікай рэчкі Талькі, якая
ўпадае ў апетую Янкам Купалам Арэсу, на пяць кіламетраў расцягнулася
вёска Таль. Там і нарадзіўся я 21 кастрычніка 1921 года.
Свайго бацькі не памятаю. Ен памёр, калі мне было
чатыры гады. А праз год памёр ад прастуды малодшы брат Вадодзя. Я
астаўся адзіным сынам у маці. Але мяне не дужа песцілі: на маці, як на
старэйшай нявестцы, ляжала ўся хатняя гаспадарка, і ёй проста не было
часу даглядаць мяне, а ў дзядзькоў, Фёдара і Мікалая. былі свае дзеці.
Праўда, дзед Апанас мяне любіў і часга са мной забаўляўся, можа таму,
што я сірата.
Калі надышоў час садзіцца за буквар, маці занесла
колькі дзесяткаў яек і купіла на норткі і сарочку «краму». I мяне,
упершыню апранутага ва ўсё «куплёнае» адвялі ў школу.
Вучыўся я старанна, з ахвотай, прымаў удзел у
грамадскім жыцці вёскі. Мы ставілі ў нардоме п'есы, больш на
антырэлігійныя тэмы, ахоўвалі палі. Малюнкі дзяцінства назаўсёды
адбіліся ў памяці. Але не толькі радасці былі тады, зведаў я і жахі,
засмучэнні.
Я дружыў з суседскім хлапчуком Алесем, гады на два
старэйшым за мяне. Ён быў нашым важаком, смелым, дапытлівым, крыху нават
свавольным. Аднойчы змайстраваў з нейкай трубкі «рэвальверт» і павёў нас
да ракі. 3 баязлівай цікаўнасцю сачылі мы за кожным рухам Алесевых рук.
Вось ён чыркнуў запалкай, прыцэліўся ў чыйсьці картуз, павешаны на
алешкавы куст, і сам сабе крыкнуў: «Агонь!» Раздаўся глухі трэск. Алесь
войкнуў, і мы з жахам убачылі, як ён вырваў з вока «рульку», кінуў яе і,
заціснуўшы далоняй вока, пабег цераз грады дадому. Так ён і астаўся на
ўсё жыццё з адным вокам. А я і цяпер са страхам гляджу на дзіцячыя
свавольствы.
Не менш жахлівым відовішчам быў пажар у ветраную асеннюю ноч 1935 года.
Нехта падпаліў дом нашага суседа, а цераз паўгадзіны палала семнаццаць
хат. Мы з маці выбеглі ў сподніх сарочках (жылі мы ўжо ўдваіх — дзед
памёр, а дзядзькі аддзяліліся). Адзінае, што ўдалося вынесці з агню,—
мае кніжкі.
Усё сяло памагала будавацца пагарэльцам, у першую чаргу
ўдовам. Перазімавалі мы ў цёткі Мар'і, а летам пераехалі ў новую хату.
Яна і цяпер стаіць у вёсцы Таль, на старым месцы, непадалёк ад
волата-явара, самага высокага ва ўсёй ваколіцы дрэва.
Закончыўшы Тальскую сямігодку, я паехаў у Віцебск
паступаць у мастацкі тэхнікум. Я нядрэнна маляваў, удзельнічаў у раённых
аглядах творчасці юных мастакоў. (Не ведаю, чаму цяпер у нас, на
Любаншчыне, не праводзяцца такія агляды; яны прывівалі б дзецям любоў да
прыгожага, садзейнічалі б развіццю добрых эстэтычных густаў.) Маляваў я
пейзажы і партрэты. Нават самога сябе не збаяўся аднойчы намаляваць. Усе
казалі, што атрымаўся «выліты» я. А я толькі ўсміхаўся: няўжо ніхто не
бачыць, што нос на партрэце без гарбінкі?
Экзамены, вядома, не здаў, бо каб здаў, то быў бы
сякім-такім мастаком. Прыехаў дадому і пайшоў у 8 клас Любанскай
сярэдняй школы.
Дзесяцігодку скоячыў у 1939 годзе і паступіў
у Мінскі камуністычны інстытут журналістыкі імя С. М. Кірава. На жаль,
доўга вучыцца не давялося — толькі тры месяцы. Почым сем зпалавінай
гадоў не здымаў са сваіх плеч шынель.
Першае баявое хрышчэнне наша стралковая часць прыняла у
жніўні 1941 года, недзе на паўдарозе між Смаленскам і Віцебскам. Далей —
баі на Смаленск, кароткая, але жорсткая схватка пад Ярцавам, знакамітая
Салаўёўская пераправа праз Днепр і нарэшце доўгая, зацятая бітва ў раёне
Ельні. Тут мяне і параніла асколкам варожай міны, 22 жніўня, у час атакі
на безыменнай вышыні, каля невялічкай вёскі, здаецца — Пачынкі.
Апынуўся ў глыбокім тыле, дзе нават акон вечарамі не
завешвалі коўдрамі,— за Уралам, у Алтайскім краі, у невядомым свету
Слаўгарадзе. Там, у шпіталі, мяне «рамантавалі» да канца лютага 1942
года.
Пасля — ваеннае вучылішча. Пяць месяцаў штодзённых заняткаў,
бадай, мала лягчэйшых, чым баявое жыццё на перадавой. I вось я, малодшы
лейтэнант — мінамётчык, зноў на фронце. I ўжо да самага канца вайны.
Доўгая, цяжкая дарога на Захад, на Берлін: прарыў нямецкай абароны і
акружэнне фашысцкіх войск у бітве на Волзе, фарсіраванне Паўночнага
Данца, Дняпра, Днястра, далей — Вісла, Одэр, Шпрэе. I — аўтаматны роспіс
на сцяне рэйхстага. Камандаваў мінамётным узводам, некаторы час быў
камсоргам палка, а з лістапада 1944 года — літсупрацоўнікам дывізійнай
газеты. потым — карэспандэнтам армейскай газеты.
У маі 1947 года дэмабілізаваўся. Вярнуўся ў Любань з
пагонамі старшага лейтэнанта і з трыма ордэнамі — Чырвонай Зоркі,
Айчыннай вайны I і II ступені і трыма медалямі. У наступным годзе, крыху
падлячыўшыся, пачаў працаваць у раённай газеце. Быў адказным сакратаром,
рэдактарам, намеснікам рэдактара.
У 1962—1964 гг. вучыўся на Вышэйшых літаратурных
курсах. І цяпер працую ў любанскай раённай газеце, адказным сакратаром.
Мая любімая работа.
Не магу ўтрымацца, каб не сказаць колькі слоў аб сваёй
Любаншчыне, цудоўным, багатым кутку Палесся.
Калісьці, трыццаць гадоў назад, Янка Купала ў паэме «Над ракой Арэсай»
пісаў:
Саўгас — горад, не мястэчка,
Не які там Любань.
Сапраўды, пасёлак саўгаса імя 10-годдзя БССР — Сосны — у той
час быў куды прыгажэйшы за Любань. Гітлераўскія акупанты зруйнавалі яго,
ніводнай будыніны не пакінулі. Пасёлак адбудавалі нанова, і ён не горшы
за даваенны. Але і Любань памаладзела, вырасла. У нас ёсць буйны
пеньказавод, крухмальны завод, механізаваны масласырзавод, завод
жалезабетонных канструкцый і іншыя прадпрыемствы. Будуецца і хутка дасць
першую прадукцыю буйнейшы ў краіне рыбгас. На Любанскае мора прыляцяць
чайкі.
Хіба ж з такога раёна захочацца куды-небудзь у іншае месца? Відаць, я на
ўсё жыццё прыпісаў сваё сэрца ў Любані.
...У маёй кніжнай шафе ляжыць досыць ёмісты, у чырвоным
каленкоры, агульны сшытак. Гэта, бадай, самая дарагая мая рэліквія,
якая, можна сказаць, абумовіла боль і любоў усяго майго жыцця.
Калі ў канцы 1939 года мяне паклікалі на вайсковую службу, гэты сшытак я
ўзяў з сабой і паўтара гады насіў у салдацкім ранцы. Здаецца, за тры дні
да першых ваенных залпаў я адаслаў яго дадому, сваёй маці. I — дзіва:
яна атрымала маю пасылку ў першы дзень вайны. I, вядома, хавала як магла:
можа, ад мяне і застанецца толькі гэты сшытак. Але вярнуўся і я сам.
Адгортваю першую старонку. Чытаю палінялыя радкі:
ЗІМА
Мільёны сняжынак
На землю сплылі,—
Пакрылі даліны,
Лугі і палі.
Пакрылі азёры
I пушчы пакрылі,
Раўніны і горы...
Усё пабялілі...
Задумваюся. I ўспаміны пераносяць амаль на тры дзесяткі
гадоў назад, у Тальскую сямігодку. Апроч малявання, было ў мяне і другое
захапленне: «сачыняць». А прышчапіў любоў да роднага слова, густ да
літаратуры наш настаўнік Мікалан Паўлавіч Лобан. Толькі шмат пазней — у
1954 годзе, калі на вочы тратла яго аповесць «Іркуцянка», я зразумеў,
чаму менавіта ён так добра ўмеў сеяць у дзіцячых сэрцах зярняткі люб’ві
да прыгожага, мастацкага.
У нашай школе сваёй бібліятэкі не было, а кніжны фонд
вардома быў занадта мізэрны, каб задавальняць і патрэбы школьнікаў. I я
браў кнігі ў Мікалая Паўлавіча. Ен даваў іх з радасцю і ўсяляк
падтрымліваў маю схільнасць да чытаняя.
Першымі ўласнымі «творамі» былі маленькія нататкі аб
школьным жыцці, якія рэгулярна пасылаў у газету «Піянер Беларусі» і якія
часцяком друкаваліся за подпісам: «Дзяткор Янка Муравейка». А потым, у
1936 годзе. калі ўжо хадзіў у сёмы клас, на чацвёртай старокцы «Піянера
Беларусі» аднойчы ўбачыў свой вершык. Тую самую «Зіму»...
У час ваеннай службы, на фронце тады-сяды пісаў вершы
на рускай мове. Хаця яны і друкаваліся ў дывізійнай, армейскай і
франтавой газетах, але высокімі мастацкімі якасцямі не вызначаліся.
Праўда, пісаў іх ад душы, і часам яны краналі нейкія струны салдацкага
сэрца. Памятаю такі выпадак. Працуючы ўжо карэспандэнтам, я паехаў у
адну стралковую роту, на пярэдні край. На вісленскім плацдарме было гэта.
Разгаварыўся з немаладым салдатам. Ён і кажа:
— А ведаеце, у мяне расце сынок. Чатыры гады яму ўжо.
На трэцім месяцы вайны нарадзіўся. Пісьмо я яму напісаў. На памяць... I
вось гэты верш пасылаю.
Гляджу: мой верш «Каска»... Больш сур'ёзна літаратурнай
працай заняўся ў пачатку 50-х гадоў, ужо ў сталым узросце, са значным
жыццёвым вопытам.
Пэўную ролю ў маім творчым жыцці адыграў Міхась
Клімковіч. Ніколі не забуду гэтага шчырага і сардэчнага чалавека. Недзе
ў 1950 годзе я паспрабаваў напісаць паэму пра маладых хлебаробаў
палескай вёскі — «Залатая плынь». Гэтая рэч трапіла ў добрыя рукі
Міхаіла Мікалаевіча, і ён зрабіў падрабязны разбор яе. «Я вельмі рад,
што вы спрабуеце крылы на больш эпічным матэрыяле. Не трэба сумаваць,
калі першы ўзлёт не будзе высокім і працяглым. На тое ён і першы»,—
пісаў ён. 3 надзвычайным тактам і асцярожнасцю адзначыў недахопы, параіў,
што трэба зрабіць. Але я, вядома, гэтай паэмы не давёў да ладу, бо, калі
сказаць шчыра, у ёй не было чаго даводзіць, трэба было пісаць усё нанова.
А ў мяне не хапала ні духу, ні сілы.
Рэцэнзія М. Клімковіча, якую я захоўваю і цяпер, не
толькі не адбіла ахвоты, а наадварот, дапамагла мне ў рабоце.
Потым мне давялося самому сустрэцца з Міхаілам
Мікалаевічам. На жаль, гэтая сустрэча была і першай, і апошняй. М.
Клімковіч цяжка хварэў і размаўляў з намі, удзельнікамі рэспубліканскай
нарады маладых пісьменнікаў, лежачы ў ложку.
Мне ўвогуле шанцавала на сустрэчы з добрымі і
таленавітымі літаратарамі. Лічу за вялікае шчасце, што аднойчы ў
абмеркаванні маіх вершаў удзельнічаў старэйшы беларускі дзіцячы
пісьменнік Янка Маўр. Не ўтаю — дасталося мне здорава. Але ж ад каго? Ад
самога дзядулі Маўра. «Вершы для дзяцей пісаць — не аладкі для іх пячы.
У вершы, як і ў аладцы, не павінна быць «жывога» цеста. Дзеці любяць
добра спечаныя аладкі, падсмажаныя»,— прыкладна так сказаў Іван
Міхайлавіч. А гутаркі з Іванам Шамякіным, сяброўства з Аляксеем Зарыцкім,
Васілём Віткам, Сяргеем Грахоўскім, Анатолем Вялюгіным, Уладзімірам
Шахаўцом! Хіба ж яны не дапамаглі, не падтрымалі мяне?
Усё ж, прызнаюся, я занадта доўга «шукаў сябе»,
гартаваў свой голас. Ды і цяпер не скончыліся пошукі. Што зробіш: адны
адразу, у юнацкім узросце моцным голасам заяўляюць аб сабе, а да другіх
літаратурная сталасць прыходзіць, калі ім за трыццаць, а то і за сорак.
Я, здаецца, «знайшоў сябе» ў дзіцячай паэзіі, душа якой
сугучная маёй душы. I адбылося гэта зусім «вьшадкова». Мая маленькая
шасцігадовая дачушка Света (цяпер ёй 18), як і ўсе дзеці яе ўзросту,
любіла «нешта» крэмзаць алоўкамі. Паказала неяк мне шматок паперы і
кажа:
— Во які ваш дом высокі, ледзь халіла мне ліста.
Мяне як маланкай паласнула: два зусім гатовыя радкі для
верша. I якія радкі! Па-дзіцячаму наіўныя і вобразныя. Я выхапіў з яе
рук лісток і напісаў на ім: «Наш дом».
Як наш дом я малявала,
Дык алоўкі ўсе спісала.
Паглядзіце — вокнаў колькі,
Іх, напэўна, болей ста.
Ён у нас такі высокі —
Ледзь хапіла мне ліста.
А назаўтра напісаў другі дзіцячы верш — «Начное сонейка»,
потым трэці — «Дзе растуць абаранкі».
3 дзесятак вершаў для дзяцей змясціў у сваёй першай, «дарослай»
кніжцы — «Песня над палямі» (1955 г.). А першая кніжка для самых
маленькіх — «Ручаінкі» — выйшла ў 1956 годзе. Яе адкрывае «Наш дом». Так
што я саграшыў, надрукаваўшы гэты верш за адным подпісам.
Дзецям «Ручаінкі» спадабаліся. Кніжка хутка разышлася.
А мяне гэта акрыліла. Праз год выдаў другую кніжку вершаў для дзяцей — «Вось
якія мы». У 1960 годзе выйшла трэцяя — «Пра ляноту і работу». Потым
чацвёртая — «Дружвая сямейка» (1961 г.) і пятая — «Сняжынкі-сняжынкі»
(1962 г.).
Два гады, праведзеныя на Вышэйшых літаратурных курсах,
былі не толькі часам набыцця ведаў і ўдасканалення майстэрства, але і
пераацэнкі таго, што меў у сваім літаратурным багажы.
— Усе мы завадта многа даём браку,— неяк сказаў наш
загадчык кафедры творчасці Віктар Цельпугоў,— 60—70 працэнтаў браку.
Вучоба, сустрэчы з вядомымі савецкімі пісьменнікамі і
дзеечамі мастацтва далі вельмі многа, духоўна ўзбагацілі, навучылі
другімі вачыма глядзець на сваю літаратурную творчасць.
На ўсё жыццё запомніліся гутаркі з А. Сурковым, Р.
Гамзатавым, Г. Маркавым, Ч. Айтматавым, I. Сяльвінскім, Л. Касілем, Л.
Ашаніным, Р. Ісаевым, А. Яшыным, М. Атаравым, А. Ізбахам, скульптарам Я.
Вучэцічам і іншымі. Ды і на курсах разам са мной вучылася нямала
таленавітых пісьменнікаў з розных месц нашай краіны: М.Жарнакоў з
Астрахані, I. Смірноў з Яраслаўля, Ш. Бейшаналіеў з Кіргізіі, Р.
Казакова з Масквы, X. Ашынаў з Адыгеі, Б. Сангаджыева з Калмыкіі, П.
Праскурын з Далёкага Усходу і многія іншыя. Штодзённыя сустрэчы з імі
таксама пакінулі глыбокі след.
На курсах наладжваліся дыскусіі па актуальных праблемах
развіцця савецкай і зарубежнай літаратуры. У прыватнасці, досыць горача
спрачаліся мы аб творчасці Салжаніцына, асабліва аб яго аповесці «Адзін
дзень Івана Дзянісавіча» і апавяданні «Матрунін двор». Некаторыя
сцвярджалі, што менавіта ў такім кірунку і павінна развівацца савецкая
літаратура. Толькі, маўляў, такім шляхам можна ўхіліць адмоўныя з'явы,
дамагчыся поўнай гармоніі і справядлівасці. Аднак такіх было нямнога, і
яны ўрэшце прызналі памылковасць сваіх сцвярджэнняў. Якое багатае,
цікавае і разнастайнае наша жыццё, такой багатай па мастацкіх сродках
адлюстравання павінна быць і літаратура сацыялістычнага рэалізму, яе
героі і характары.
У гэтай сувязі карыснай была і дыскусія аб станоўчым
герою нашага часу. Сённяшні станоўчы герой — не Паўка Карчагін, не
Давыдаў, не маладагвардзейцы. Аднак важненшыя рысы іх характараў павінен
несці ў сабе сённяшні герой. Яны падобныя ў галоўным — у нянавісці да
ворага, у імкненні зрабіць жыццё шчаслівейшым і лепшым, у няспыннай
барацьбе за прыгожае будучае, у адданасці вялікай справе камунізма. Такі
вывад вынес я з гэтай дыскусіі.
Вучоба ў Маскве загартавала мой пісьменніцкі характар,
узбагаціла. Але пісаць лягчэй ве стала. Наадварот — цяжэй. Удумлівен і
прыдзірлівей адносішся да кожнага радка. Хочацца працаваць і працаваць.
Многа планаў, многа задум. Калі-небудзь яны, магчыма, стануць кніжкамі.
24 кастрычніка 1964 г.
Да зместу |
|
