|
|
Адроджаны край
Урэцкія скразнякі
Сяргей Іванавіч Грахоўскі (н. у 1913 г.) — вядомы
савецкі паэт і пісьменнік. У 1936 г. быў рэпрэсіраваны, асуджаны
да 10 гадоў зняволення. Адбыўшы тэрмін высылкі, вярнуўся на
радзіму; з 1946 па 1949 г. выкладаў рускую мову і літаратуру ва
Урэцкай сярэдняй школе, тут праз тры гады быў зноў арыштаваны і
высланы на вечнае пасяленне ў Сібір. Рэабілітаваны 19
кастрычніка 1955 г.
Нялёгкае пасляваеннае жыццё мястэчка і яго жыхароў С.
I. Грахоўскі апісаў у многіх сваіх творах, у прыватнасці ў
аповесці «3 воўчым білетам».
...3 вечара Урэчча патанала ў цемры. Па
шырокай вуліцы вецер гнаў пясок і пыл, на ўскраіне грукаталі
таварнякі, ад бровара цягнула гарачаю хмельнаю брагаю, мільгалі
газнічкі ў зямлянках. Пазней за ўсё свяцілася маё акно на пакуту
Франусі.
Ноччу зямля загула і патрэскалася ад марозу. Счарнела
канаплянае і сланечнікавае цыб'е, заінелі палыны і бур'яны,
вецер хвастаў твары пылам і шорсткім пяском. Нудна гулі
тэлеграфныя слупы, на чорным небе тлелі буйныя зоры. Цёмнымі і
ветранымі начамі асабліва было маркотна і горка адчуваць сябе
адрынутым людзьмі і богам. Часам забываўся пра свае пакуты на
уроках літаратуры, калі мог захапіцца сам і захапіць вучняў.
Праз сенцы ў кухні асноўных гаспадароў уранні і ўвечары
сварыліся, клялі адно аднаго за нейкі здор, за сала, за
вантрабянку, а хто вінаваты, відаць, толкам і крыкуны не ведалі.
Калі ўсчынаўся вэрхал, я затыкаў вушы і ніжэй схіляўся над
кнігаю. Франуся бурчала: «Зноў нячысцікі ўсхадзіліся». Асабліва
даядалі старэйшую дачку. Вайною яна нагуляла з нейкім паліцаем
байстручка. Дробненькі залатушны хлапчучок часам тэтам называў
дзеда, а той крычаў: «Твой тата — Ваня ў Магадане, а ты з мамкаю
на маю шыю ўсселіся, каб вас пярун... ». Уся сям'я зрывала
злосць на няшчасным дзіцяці, наткала яго пакутніцу-маці лыжкаю
заціркі і скваркаю. Яна крычала ў адчаі: «Каб не дзіця, даўно
рынулася б пад паравоз. Але трасцу! Вы ж яго, нелюдзі, голадам
заморыце». Мне было шкада жанчыну і яе залатушнага хлопчыка...
У дзесяты клас хадзіў сын мясцовага святара Слава
Шаламіцкі, старанны і здольны, высокі, з тонкім тварам і душою
бялявы юнак. Яго інтарэсы былі куды шырэй за школьную праграму,
ён стараўся да ўсяго дайсці сам, пісаў цікавыя самастойныя
сачыненні. Яго ацэнкі і характарыстыкі часцей не супадалі з
ацэнкамі падручніка, я быў абавязаны настаўляць яго на
правільную лінію, папраўляць і зніжаць адзнакі, але за
арыгінальнасць мыслення ўсё ж ставіў пяцёркі і страхаваўся
мінусам. Іншыя настаўнікі ацэньвалі яго беззаганныя веды толькі
з класавых пазіцый — стараліся зрэзаць, знізіць адзнаку, але
прычапіцца да Шаламіцкага было не так проста, і ў журнале ў яго
былі адны пяцёркі і чацвёркі. Слава спадзяваўся, што толькі
медаль дапаможа паступіць у медычны інстытут, інакш з яго
паходжаннем не было чаго і стукацца туды. Ён быў адзіны
прэтэндэнт калі не на залаты, дык на сярэбраны медаль.
Як толькі я на педсавеце заікнуўся пра гэта, паднялася
цэлая бура, загаварылі пра палітычную блізарукасць,
беспрынцыповасць, напомнілі, хто яго бацька. «Мы ж ацэньваем не
папа, а сын, як вядома, за бацьку не адказ-вае», — даводзіў я. «Юрыдычна
так,— растлумачыў ваенрук Сеўрук, — а фактычна класава
ненадзейны элемент», — і знізіў ацэнку па ваеннай справе,
дырэктар — па гісторыі.
Замест медінстытута Шаламіцкі паступіў у духоўную
семінарыю, потым скончыў акадэмію і стаў прафесарам багаслоўя.
Праз шмат гадоў мне расказвалі, што ён прыязджаў да бацькоў у
госці на ўласным «ЗІМе» і пасміхаўся з былых аднакласнікаў
пралетарскага паходжання. Каб не залішняя пільнасць прынцыповых
настаўнікаў, не прафесарам багаслоўя, а, магчыма, прафесарам
медыцыны стаў бы Вячаслаў Шаламіцкі. Не пра ідэйную чысціню
савецкай навукі дбалі пільныя настаўнікі, а дрыжалі за сябе, каб
толькі, барані божа, ніхто іх не папракнуў у прытупленні, страце
партыйнай прынцыповасці. Дырэктар неяк аднаму мне намякнуў пра
неабходнасць быць больш разборлівым у сваіх прапановах. А я
думаў, колькі мы трацім таленавітых маладых людзей у навуцы, у
тэхніцы толькі таму, што некаму не падабаецца татава анкета.
3 Шаламіцкім мы жылі на адной вуліцы і часта пасля
заняткаў разам ішлі ў адну дарогу. Ён, відаць, давяраў мне, а
можа, здагадваўся ці ведаў, які лёс закінуў мяне сюды, і гаварыў
са мною адкрыта і шчыра: «Сталін сказаў, што сын за бацьку не
адказвае, а чаму дзяцей у пялёнках выслалі разам з бацькамі,
чаму я з першага класа адчуваю сябе чужым, горшым за ўсіх, нават
аднакласнікі баяцца са мною сябраваць. А мой бацька нічога
кепскага не робіць, сілком нікога не прымушае маліцца, толькі
вучыць людзей дабру і сумленнасці. Часта людзям патрэбна
споведзь і суцяшэнне, парада і падтрымка, вось і ідуць... А ў
чым вінаваты я?»
Я як умеў суцяшаў яго, казаў, што мясцовыя
перастрахоўшчыкі нечага не разумеюць і баяцца, што прыйдзе час і
ўсё стане на свае месцы. Ен не надта ўважліва слухаў мае
суцяшэнні, бо я і сам не верыў ім. 3 адным ён згаджаўся: што
мусіць старанна вучыцца, больш ведаць, быць працавітым,
настойлівым. Мы развіталіся каля майго завулка, і я нехаця ішоў
слухаць Франусіну буркатню і вэрхал за здор і сала.
3 нейкіх амерыканскіх, юнраўскіх, складаў на школу
выдзелілі дзве пары абутку. Адны чаравікі дасталіся матэматыку
Міхаілу Фёдаравічу Гурыновічу, другія — мне. Вялізныя, з цубкай
штучнай скуры на тоўстай падэшве, падбітай лупатымі цвікамі,
ратавалі мяне ад холаду і макрэчы. Па дарозе ў школу на бруку
з-пад маіх чаравікаў пырскалі іскры і чуўся кавалерыйскі грукат...
У школе работы і клопатаў усё прыбывала: у 5 —6-х
класах далі мне некалькі гадзін малявання і класнае кіраўніцтва
ў 10-м класе. Пры маёй беднасці кожная капейчына была не лішняю.
Як і ўсіх настаўнікаў, мяне прымацавалі да дзесяцідворкі — весці
агітацыйную работу, чытаць газеты, тлумачыць найважнейшыя
партыйныя і ўрадавыя пастановы, расказваць пра буйныя дасягненні
ў краіне і ў лагеры сацыялізму. Слова «лагер» будзіла толькі
адны ўспаміны, вярэдзіла душу, думалася — няўжо і там лагер?
Разы два на тыдзень я хадзіў на сваю дзесяцідворку.
Добрая палова ўрэцкіх удоў, абсыпаных дробнымі дзецьмі, яшчэ
жыла ў зямлянках, бедавала і гваздалася ў гразі і гноі на
агаладалых фермах. Даглядчыцы і даяркі былі такія ж перапалыя,
як іх ледзьве жывыя каровы з накарэлымі на сцёгнах «медалямі»
гною, самых нядужых падвешвалі на вяроўках і ўсё адно — даілі,
давалі «план». А я, «лішэнец», мусіў даводзіць, якія мы ўсе
шчаслівыя пад сонцам Сталінскай канстытуцыі, якія ў нас вялікія
правы, што толькі ў СССР няма беспрацоўя, што ў нас усеагульная
пісьменнасць, дармовае лячэнне, трактары і камбайны, што ўсім
забяспечана шчаслівая будучыня.
Плявузгаў і баяўся глядзець у вочы змардаваным работаю,
зашушканым у неданоскі і транты, дачасна звялым, зморшчаным,
пасівелым маладзіцам. Язык не паварочваўся абяцаць блізкае
шчасце. У зямлянках дымілі газнічкі, на палку і каля бляшанай
печкі ў рыззі капашыліся мурзатыя дзеці, амаль усе з болькамі на
празрыстых тварыках і залатушных галоўках, абстрыжаных лесвічкаю.
Чым я мог суцешыць гэтых няшчасных мацярок. Яны ад цямна да
цямна гарбелі на калгаснай рабоце за палачкі ў ведамасці і
некалькі кілаграмаў пазаддзя. Толькі пачалася зіма, а ўжо
некаторыя саламяныя стрэхі паздзіралі на сечку, звозілі з поля
счарнелую салому.
Не столькі я агітаваў, колькі выслухоўваў скаргі і
прычытанні, праклёны і плач. Часам пісаў скаргі ў пракуратуру,
што без дай прычыны забралі «карміцеля», пад скаргамі жонкі
збіралі подпісы местачкоўцаў, а з турмы так ніхто і не вярнуўся.
Гледзячы на тэтую пасляваенную галечу і нэндзу, сам ледзьве
стрымліваў слёзы, стараўся ўсе беды спісаць на вайну, абнадзеіць
і суцешыць.
У канцы года пачалася «добраахвотная» падпіска на
чарговую Дзяржаўную пазыку. Мне і маладому выкладчыку беларускай
мовы Паўлу Жуку даручылі правесці падпіску на нашых
дзесяцідворках разам. Мой калега, тутэйшы светлавалосы кучаравы
прыгажун, ведаў усіх, і яго ўсе ведалі з маленства, у вайну ён
партызаніў і часам заскокваў у мястэчка разжыцца лекамі і
харчамі. Вечарамі, пасля калгаснай работы, мы з Паўлам
спускаліся ў зямлянкі ўгаворваць пакутніц памагчы дзяржаве
залячыць раны вайны і падпісацца на пазыку.
Памятаю, маладзіца, як манашка, абвязаная чорнаю
хусткаю, бліснула поўнымі слёз вачыма: «Наце, забірайце ўсіх
гэтых галапузых за паўсотні на разжытак уласці!» — тыцнула
чорным скручаным пальцам на траіх мурзатых дзетак з галодным
бляскам чыстых вочак. «Апруцянеюць, пахаваць не будзе за што». А
дзеці ў голас: «Не аддавай нас, мамка, мы болей не будзем
плакаць і прасіць есці. Не забірайце, дзядзечкі, нас».
Я выскачыў з зямлянкі, каб не расплакацца наўзрыд,
за мною, кусаючы губы, вылез Павел Жук, вымацюкаўся і сказаў,
што болей не пойдзе трэсці гэтых няшчасных. Яму, з чысценькаю
анкетаю і партызанскім пасведчаннем, можна было занатурыцца, а
мне? Злазіў яшчэ ў некалькі зямлянак, убачыў адно і тое ж, як
пад капірку, і з незапоўненым падпісным лістом вярнуўся на
кватэру. Не распранаючыся, лёг на рыплівы ложак, закінуў рукі
пад галаву, і ахапіў мяне жах, зрабілася страшна жыць і хлусіць
гэтым змардаваным працаю і голадам жанчынам, хлусіць вучням і
самому сабе. Жыццё раздвойвалася на горкую і страшную праўду і
на ружовую хлусню. Падумаў: пакуль будзем дзень і ноч маліцца
аднаму «вялікаму і мудраму», дабра, спакою і шчасця не будзе.
Спахапіўся і жахнуўся ад страшных думак.
Толькі часам па дарозе са школы перакідаліся намёкамі з
разумным і дасціпным Рыгорам Антонавічам Мазавецкім. Яго жонка і
сын жылі ў сваім доме пад Масквою, жонка настаўнічала, сын
працаваў урачом, ён з «воўчым пашпартам» баяўся нават адведаць
іх, каб «за парушэнне пашпартнага рэжыму» зноў не загрымець на
паўднёвы бераг ракі Нарылкі. Рыгор Антонавіч хадзіў па сваёй
дзесяцідворцы з такім жа вынікам, як і мы.
Пасля заняткаў сабралі ў сельсавет на інструктаж усіх
зборшчыкаў падпіскі на пазыку. Старшыня сельсавета, памяркоўны
дэмабілізаваны сяржант, добра разумеў становішча местачкоўцаў,
але ціснулі на яго, ён ціснуў на нас: «Важнейшая палітычная
кампанія — падпіска на пазыку, у нашым савеце пад пагрозай зрыву.
Ніхто нам не дазволіць праваліць дзяржаўнае мерапрыемства
спасылкамі на аб'ектыўныя прычыны. Недаравальна бяздзейнічаюць
некаторыя настаўнікі, ад бабскіх слёз распусцілі нюні і
патакаюць супраціўленню розных элементаў...» — «А вы канкрэтней»,
— перабіў яго наезджы невялічкі чалавек у блакітнай фуражцы. «Я
маю на ўвазе вас і вас,— старшыня тыцнуў на мяне І Паўла Жука, —
гэта ж трэба ўмудрыцца, два славеснікі не падпісалі ніводнага
чалавека. Расчуліла іх, бачыце, Хадора Мінчэня, жонка нямецкага
памагатага. Такія адносіны да важнай справы інакш як сабатаж не
назавеш...» — «Цішэй на паваротах, Сымон Пракопавіч, — узарваўся
Павел Жук, — мы такія сабатажнікі, як Леўка Мінчэня памагаты. Ён
жа кожны тыдзень нашаму атраду ў грэлках перадаваў спірт для
шпіталя, перасылаў данясенні, а яго за гэта ўпяклі за краты.
Ніхто не хоча і пальцам кіўнуць, каб вызваліць чалавека. На яго
жонцы і кашулі няма». Голасна заржаў парторг і галоўны пажарнік
Іван Койка: «Ты, відаць, замест падпіскі правяраў бабскія кашулі
і што пад імі, гы-гы-гы...» — «На большае ў цябе мазгоў не хапае.
Ты ж ведаеш, у кожнай зямлянцы плакаць хочацца. Там дзеці, як
свечкі, дагараюць. А ты-ы-ы!» — агрызнуўся Павел Мікалаевіч. —
«От зараз мы вам пакажам, як пры правільнай пастаноўцы работы з
насельніцтвам усе будуць падпісвацца»,— закончыў старшыня.
I сапраўды, паказалі. Нікуды не дзеліся, хоць з плачом,
а падпісваліся. I Хадора Мінчэня здалася. Па тых жа зямлянках
другім наваротам мы ўжо хадзілі ўтрох. Паперадзе выступаў
невялічкі, рудзенькі, як вераб'інае яечка, наезджы начальнік. На
нагах, як люстэрка, блішчалі наваксаваныя боты, на пагонах —
блакітны пасачак і па невялічкай зорачцы, на стаўбунаватай
галоўцы, як рэшата, фуражка з блакітным верхам. Падумалася: «Ну
ж і ў кампанію я зачасаўся!» Пах ад яго «Беламору» і трайнога
адэкалону нагадваў мне страшныя ночы маёй жахлівай маладосці.
Няўжо гэта агульны дух той страшнай установы?
Што прозвішча яго Сёмін і з якое ён установы,
даведаліся на нарадзе, а што валодае такою магічнаю сілаю, мы з
Паўлам не ўяўлялі. Варта было яму пераступіць парог, як
гаспадыні і дзеці заміралі адразу. «Вы что, ходзяюшка, проціў
саветской уласці маеце? А?.. Пачаму не жалаеце поддзержаць
роднае правіцельства, разаронае Гітлерам ацечаства?» Гаспадыня
маўчала, скрыжаваўшы рукі на запалых грудзях. Сёмін выцягваў
падпісны ліст, згінаўся над хісткім столікам і пытаўся: «Фамілія,
імя, ацечаства, стацця... Цьфу, чортава прывычка. Калхозніца алі
рабочая? Сколькі адваліш роднаму гасударству? Не бойсь, яно тібе
з процантам і выйграшам вазверне. Да, да... Так сколь? »
Гаспадыня толькі хліпала ды ражочкам даўно не мытай
хусткі выцірала вочы і без слова, не пярэчачы, у ведамасці
супроць прозвішча і сумы ставіла нейкую загагуліну, усхліпвала:
«Калі не выстарчу, забірайце гэтых рахіцікаў, няхай разам з
бацькам у тым лагеры пазыку адрабляюць».— «Не вякай, баба! Знаеш,
как это называецца? Агі-та-цыя! Паняла? Ну, пращевай»,..
Так з хаты ў зямлянку, з зямлянкі ў хату, як за
блішчастаю іконаю, хадзілі мы следам за малодшым лейтэнантам
Сёміным і ходка запаўнялі падпісныя лісты... Сёмін павучаў нас:
«Вот так нада работать, таварышы підагогі, а то распусцілі соплі.
Не нажмеш — не капне. Бач, как міленькіе падпісалісь». Толькі ў
канцы нашай сумеснай работы я разгадаў «магічную» сілу таварыша
Сёміна. Ён быў начальнікам слуцкай турмы...
3 аповесці «3 воўчым білетам»
Да зместу |
|
