|
|
САРАЧЫ
Неяк мне мой дзядуля распавядаў пра дзіўнае здарэнне. А
яму пра тое паведаў ягоны дзядуля. Датычылася яно назвы нашага
паселішча. Даўно гэта было, але стары добра ўсё памятаў. Гамонку мы
будзем весці не ад імя дзядулі, а ад імя прадзеда, з якім такое
дзіва і здарылася.
...Аднаго разу прычапіўся да мяне, значыцца, яўрэй (Хаімам
яго ўсе ў нас звалі), каб у Любань яго завёз. Нешта там такое
надарылася, і з'явілася ў яго пільная патрэба. Прыйшоў, просіцца,
нібы слата тая прыліп, абяцае добра заплаціць. Я адразу то і не
пагаджаўся, а яшчэ добрую гадзіну з ім павалтузіўся, каб які
рубель-другі выгандляваць да абяцанай платы. Яўрэй бачыць, з-за чаго
так справа марудна наперад рухаецца, і гаворыць:
— Ну, так ужо і быць, Андрэй (прадзеда майго так звалі).
Калі на месца прыедзем, то там і пабачым, што да чаго. Хутка
заджгаем, у час паспеем, то і накіну яшчэ колькі-небудзь.
Я яшчэ для прыліку хвілін колькі нібыта вагаўся, але
потым і кажу:
— Можа, каму іншаму і адмовіў бы, але ж не табе, Хаім.
Часта і ты мне насустрач ішоў. Калі-нікалі даваў у сваёй манапольцы
і тавар напавер, і з ежы што перакідваў, калі было. Таму падвязу да
Любані, раз ужо такая патрэба паўстала.
Узрадаваўся яўрэй, крычыць:
— Не пашкадуеш, Андрэйка, не перажывай, добра заплачу.
Я зараз пабягу, збяруся ды да цябе прымчу, тады і паедзем адразу.
Дарога ж, сам ведаеш, не надта блізкая.
Я яму і адказваю:
— Ой, якая тут дарога, усяго вёрстаў з колькі. Гадзіна-другая
— і на месцы. Будзем яшчэ з ночы выязджаць. Лепей раніцай.
— Не,— крычыць яўрэй,— з вечара паедзем!
— Ну, з вечара, дык з вечара. Ідзі збірайся хутчэй тады.
Вось запрог я коней парку ў лёгкія драбінкі, на-біў
дзяругу мурагом, узяў з паўасьмінкі аўса, пасадзіў Хаіма побач з
сабою і патарахцелі. Мала што ў дарозе можа здарыцца, таму трэба,
каб коням падсілкавацца абавязкова чым было. Ад'ехалі мы ад вёскі мо
з пару вёрстаў, у лес убіліся. А там жа, самі ведаеце, якія дарогі —
адны карані ды яміны. Ляскацелі мае драбінкі, падскоквалі па каранях,
а потым трэсь — і кола зламалася. Божачкі! Гэтага мне не хапала. I
дамоў вяртацца не выпадае, і да месца яшчэ далёка. А тут яшчэ і ноч
насоўваецца. Хаім жа яшчэ на душу цісне, балаболіць сваё:
— Ой, чалавеча, што хочаш рабі, а мне да раніцы ў
Любань дабрацца трэба...
— Збірайся ды ідзі пешкі,— кажу яму са злосцю.
— А навошта тады я цябе наймаў?! — крычыць яўрэй.
Неяк, з горам папалам, наладзіў я тое кола, і паціху
паехалі далей. Пад раніцу, дзякуй Богу, уехалі ў Любань. Хаім
задаволены, што паспеў на прызначаны час, песню ажно заспяваў і
працягвае мне дзесяць рублёў, пра якія мы раней і дамаўляліся.
Пастаяў, падумаў і кварту цэлую падае:
— На яшчэ, Андрэйка, і гэта. Намучыўся ты са мною, не
выспаўся, стаміўся.
Пахарчаваў я коней, купіў сабе дамоў солі ды тараноў
узяў, бо іх надта жонка мая любіла, вязанку абаранкаў на шыю павесіў,
каб дзяцей патрактаваць, і падаўся памалу назад. Еду дый думаю:
кварта ў мяне ёсць, а з кім жа яе выпіць? Сам не магу, такім ніколі
ў жыцці не грашыў. I тут прыгадалася, што па дарозе, на хутары, жыве
мой верны сябар, з якім мы пастаянна разам пчолак трымалі і
даглядалі. Да яго трэба было крыху з'ехаць з дарогі і ўбок узяць з
нейкую вярсту.
Толькі гэта я збочыў і павярнуў да хутара, бачу —
пасярод дарогі стаіць баран. Я вочы вытрашчыў і не магу зразумець,
адкуль ён тут узяўся? А баран стаіць, не саступае, толькі бляе
голасна. Ён бляе, а коні ад гэтага ісці наперад не хочуць, стаяць на
месцы і капытамі зямлю рыюць. Што за ліха, думаю сабе. Мае коні
ніколі не былі надта наравістымі, а тут такое вытвараюць! Я й так, я
й сяк. I пад чэрава б'ю, і пад хвост торкаю — хоць ты што. На дыбы
становяцца, пена ў іх з рота цячэ, а ўперад ні на пядзю.
Злез я з воза, узяў жменю мурагу ў руку, зайшоў уперад
дый павёў коней за цуглі. Храпуць яны, упіраюцца, але пакрыху ідуць
за мною. Ужо амаль параўняліся з тым бараном. Калі сталі ўпоравень,
то ён як забляе, ды як пабяжыць у лес, толькі лаўжы затрашчалі. Сеў
я на воз ды як лупяну па конях. Гнаў што ёсць духу, пакуль да хутара
не выскачыў, але вырашыў тут не спыняцца, а падацца крыху далей, да
карчмы. Там ужо нічога не страшна будзе.
Супыніўся каля карчмы дый зайшоў туды закурыць люльку,
а можа, і кварту з кім раздавіць, каб супакоіцца. Ажно там людзей
поўна. Ведама ж, у карчме гоман-крык стаіць. Прыціснуўся да печы ды
прыслухоўваюся, аб чым гавораць людзі. А яны ўсе як у сухі бубен
малоцяць, усе гамоняць аб адным і тым жа: якія хто страхі дзе бачыў.
Дзіўным мне гэта падалося. Раней такога не было. Гаманілі, канешне,
але, каб усе адначасова... Дадумаць я не паспеў, бо да мяне падышоў
Гаўрыла з нашай вёскі. Ен на выселках жыў.
— Здароў,— кажа,— суседзе!
— Здароў!
— А што гэта з табою сёння, Андрэй, па дарозе здарылася?
Ен як сказаў, дык я і прысеў адразу, перапужаўся нешта.
Што Гаўрыла вядзьмак, у нас і даўней гаварылі, але што такі моцны і
можа ведаць нават пра тое, што здарылася не з ім і не ў яго
прысутнасці, я і не падазраваў. Ужо і выпіць расхацелася. Павярнуўся
я крута ды да парога пачаў праціскацца. Гаўрыла ж зарагатаў і
крычыць мне ў спіну:
— Чаго спалохаўся, Андрэй? Пачакай, пачакай, не
спяшайся! Што гэта ты пабег? Яшчэ не ўсё! Сёння з табою яшчэ нешта
прыключыцца!
Я ўскочыў на воз і пагнаў коней назад да хутара, туды,
дзе жыў мой сябар. Прыляцеў да яго — і ў хату. Там нікога няма. Тады
ў сад пабег — пашанцавала: сядзіць Хведар ля вулея і мёд якраз
выбірае. Стаў мяне гаспадар частаваць. Кварту на стол ляпнулі. Жонка
падсмажыла саланіны нам. Давай мы піць ды закусваць. А як трохі
выпілі, дык і адкуль тая гаворка ўзялася. Не вытрымаў я дый расказаў
сябру пра здарэнне і пра словы Гаўрылы-ведзьмака. Сябра і кажа:
— Ды не вер ты, чалавеча, гэтаму Гаўрылу. Можа,
спецыяльна хацеў цябе напалохаць, каб тым самым сілу сваю паказаць,
бо ты ж іншым перакажаш, а яму гэта на руку.
— А як жа яму не верыць, калі ён усё ведае і бачыць?
Можа яму самі чэрці прыслужваюць?
— Не думаю,— павагаўшыся, мовіў Хведар і запытаўся зноў:
— Слухай, а як ты Хаіма вёз, то той нічога падазронага не
казаў? Прыгадай, будзь ласкавы. Тады, можа, што праясніцца.
— Ен усю дарогу абы-што гаварыў. Памятаю, прымаўляў неяк
дзіўна: сарачы, сарачы, сарачэнькі...
— Дзіўна, сапраўды дзіўна...
Вось пагасцяваў я добра ў сябра дый збіраюся дамоў, каб да
прыцемкаў паспець. А Хведар і кажа зноў:
— Чаго табе, Андрэй, на ноч гледзячы, дамоў ехаць, начуй у мяне, а
заўтра раніцай, халадком, і выпраўляйся.
— Атрымліваецца, я дзве ночы дома начаваць не буду? То ж мяне
баба за гэта жывым з'есць. Сварыцца, крычаць пачне. Не, трэба ехаць
неадкладна.
У гасцях добра, але ў роднай хаце лепей. Уперся я на сваім,
дый паехаў. Толькі пераехаў за палянкаю пералесак ды грэбельку, як
зноў бачу выразна: пасярод дарогі стаіць баран. Пад'ехаў я бліжэй, і
ен бліжэй да мяне падаўся. Я гнаць коней, а яны ні з месца, толькі
зноў капытамі зямлю рыць сталі. Што тут рабіць? Пачакаю, думаю,
пасяджу, можа яшчэ нехта ехаць будзе. Дарога ж тут бойкая баран бляе,
коні храпуць, а я сяджу на возе бы на іголках чакаю. Дай, думаю,
паспрабую зрабіць адну штуку. У мяне з лейцаў было зроблена ў
драбінках рыштаванне. От я давай яго распутваць. Нарэшце распутаў,
зрабіў з лейцаў пятлю, злез з воза і пайшоў уперад коней. Стаў,
прынаравіўся ды як шыбану пятлю, у самы раз і закінуў таму барану на
шыю. Не паспеў ён і варухнуцца, як я моцна зашмаргнуў пятлю
падцягнуў да сябе барана, звязаў яго добра, узваліў на воз дын хацеў
ехаць далей. Паганяю коней, а яны нібы укапаныя. Стаў біць, гнаць,
жывёліны пнуцца ажно жылы трашчаць, але воза не могуць пацягнуць
нібы яго камянямі цяжкімі набілі. Здагадаўся я, што гэта не проста
баран, а пераўвасоблены нячысцік. Узяў добры цурбалак ды як стаў
пярэсціць, то пакуль спіна не ўзмакрэла, нібы падчас малацьбы, не
супыніўся. Потым развязаў лейцы і скінуў яго з воза. Баран той
забляяў не сваім голасам, пасля зарагатаў ад радасці, што вызвалілі
і рассыпаўся па дарозе на дробныя лісты, нібы мяшок. жару. Коні у
той жа момант як рванулі, як панеслі мяне, дык я ўжо думаў не пра
тое, як іх падганяць, а як бы мацней утрымацца. Нарэшце коні
выбіліся з сіл і супыніліся якраз насупраць майго падвор’ я.
Ніколі я не забываўся пра той страх. Ды справа на гэтым не
скончылася. Праз дзён колькі прыбягае да мяне Сара, жонка Хаімава, і
пытаецца:
— Андрэй, а дзе ж мой чалавек?
— Не ведаю,— кажу,— ён са мною не ехаў назад і нават не
збіраўся.
Потым яго знайшлі. Дакладней, толькі косці і на тым
самым месцы, дзе мяне баран супыняў Некаторыя людзі нават чулі, як
нехта апоўначы гарлаў «Сарачы! Сарачы!»
Адтуль і назва пайшла, а што яна азначае — не ведаю.
Міншчына ў легендах і паданнях, Мінск “Беларусь”
1998 Складанне, запіс і апрацоўка А.М.Ненадаўца
Да зместу |
|
