Аб гісторыі роднага краю, аб лёсах герояў і простых людзей, якіх узрасціла гэта зямля

Андруховіч Анатоль Антонавіч
Дачка Арэсы
Мастацка-дакументальная аповесць Мінск «Юнацтва» 1989

Воўчая гайня

     1
   Ноч напаткала Феню ў дарозе. Трэція суткі прабіралася яна са Слуцка, ішла глухімі, няходжанымі сцяжынкамі, далёка абыходзіла дарогі, на якіх лёгка можна было натрапіць на засаду.
     На балоце прадзіралася праз зараснікі лазы. Стамілася. Нідзе ні гуку, ні агеньчыка... Феня агледзелася і пазнала мясціны: да Азярнога, дзе можна адпачыць у Труцікава, цяпер недалёка. Пад нагамі шуршыць сівы, заінелы чарот. Холадна. Зараснікі ўпоцемках чужыя, страшныя. Было неяк боязна... Яна нібы адчувала побач нечыю прысутнасць і сапраўды хутка заўважыла цень. Здалося — чалавек хаваецца ў кустах: прыгнуўся, крадзецца следам.
     Здагадалася — воўк! Звер суправаджаў яе, не прыбліжаўся і не адставаў ні на крок. Феня бачыла яго намер: сцежкі звера і чалавека недзе павінны сысціся.
     Феня спачатку не ўстрывожылася: не страшны воўк! Адзін не асмеліцца напасці. Але хутка ўгледзела яшчэ адну цень і воддаль некалькі перахлябістых, натапыраных, маўклівых драпежнікаў. У грудзях пахаладзела: Феня выцягнула наган, узвяла курок — цяпер не да жартаў. А на гэтай балацявіне ні аднаго дрэва — кусты. Непадалёку на гале стаяў стажок сена. Узрадавалася — паратунак. Трэба толькі прайсці да яго, не марудзячы ўскарабкацца наверх. I яна павярнула рэзка ўбок, паціху пачала набліжацца да стажка. Ваўкі спыніліся, паглядзелі на яе манеўр, потым як па камандзе таксама павярнулі, неадступна ішлі следам. Тут, на гале, ім спадручней напасці на адзінокага падарожніка.
     Да стажка дваццаць крокаў. I амаль столькі да драпежнікаў. Яна спынілася. I ваўкі спыніліся. Зрабіла некалькі крокаў, і звяры — бліжэй. «Не вытрымаю, пабягу...» Але адагнала тую думку: у некалькі скачкоў драпежнікі дагоняць, разарвуць, не паспее і аднаго выстралу зрабіць.
     На чыстым гале добра відны перахлябістыя постаці. «А, будзе — што будзе»,— і Феня рашуча прыбавіла кроку, пайшла да стажка. Ваўкі пацягнуліся следам, няўмольна прыбліжаліся. I гэтак крыўдна — побач вёска, страляць нельга: у начной цішы стрэлы далёка чуваць. Феня кінулася да стажка, дабегла і ледзь ускарабкалася наверх. Стажок аказаўся зусім невысокі. Ваўкі акружылі яе, паселі на снезе, задралі ўгору морды, завылі. «Выйце, выйце»,— падумала Феня і, каб не задубянець ад холаду зусім, пачала зашывацца ў сена...
     Толькі раніцай адышліся ад стажка яе вартаўнікі, нетаропка схаваліся ў недалёкім ляску. Пачакаўшы крыху, Феня пакінула сваё сховішча.
      Мароз прабраў да касцей. Спачатку ісці не магла — ногі не слухаліся. Крыху разышлася і яшчэ прыцемкам была ў Азярным, у хаце Труцікава. Самога Андрэя Міхайлавіча дома не аказалася. Цётка Анюта пагнала яе на печ адагрэцца.
     Феня залезла на печ, лягла на чарэнь, накрылася коўдрай. Адчувала яна сябе кепска. Ламала, круціла ўсю, кідала то ў гарачыню, то ў холад. «Няўжо прастудзілася? — жахнулася.— Куды ж такой у дарогу». Колькі разоў дагэтуль адчувала, што нездаровілася, але выпівала адвару малінніку, уладкоўвалася на чарэнь, укрывалася. Клалася амаль хворая — уставала здаровая. Відаць, у адказную часіну напружваліся сілы, малады арганізм перамагаў.
     Яна ляжала, курчылася і дрыжала як асінавы ліст: зуб на зуб не трапляў. Цётка Анюта заварыла малінніку. Феня піла адвар, аблівалася потам: прыемнае цяпло разлівалася па целе. Зноў укрылася коўдрай — пот з яе ручаём — так і заснула. Колькі спала, не ведала, хутчэй за ўсё сон быў кароткі і неспакойны. Прахапілася і адчула палёгку, падумала, адступіла хвароба. Цётка Анюта ўпраўлялася па гаспадарцы. Заўважыла, што дзяўчыне лягчэй стала, падышла.
     — Дапамагла печ? — і хораша ўсміхнулася, паправіла коўдру.
     — А я, цётачка, такога страху нацярпелася,— прызналася Феня.— Каб не стажок, не ведаю, ці дайшла б.
    — Але, дачушка, страшныя ваўкі, што ў лесе. Страшней — двухногія. Так і шныраць, так і шныраць па вёсках. Хоць бы нас абмінулі...
     — Пайду я,— падхапілася Феня.— Развіднела зусім.
     — Куды ты ў такі мароз,— перасцерагла цётка Анюта.
     — Вы, далібог, як маці,— прыціснулася шчакой да яе рукі Феня.
    — А хто мы цяперака? Усе родныя. Усе як адна сям'я,— цётка Анюта хадзіла па хаце і ўсё бедавала: — Такія жорсткія маразы — у садзе на яблынях кара трэскаецца.
     — Добра, што маразы,— адгукнулася Феня.— Не даспадобы гітлераўцам наша зіма.
     — I на фронце ў акопах нялёгка,— уздыхнула цётка Анюта.— А на гэтых злыдняў не пашкодзіла б нейкую іншую трасцу. Як тыя ваўкі, гітлераўцы гайнёй рыскаюць.
   — Нам бы толькі першую зіму пратрымацца. А там сілы збяром. Народ наш узнімецца. Як адзін устане.
   — Цяжкая зіма,— зноў уздыхнула цётка Анюта.— Ці ж то праўда, дачухна, што нашы гітлераўцаў пад Масквой разбілі?
   — Выстаяла Масква. Адагналі фашыстаў,— Феня дастала з кішэні лістоўку.— Прачытайце, іншым перадайце. Тут усё напісана. Хай людзі праўду ведаюць,— Феня злезла з печы, пачала збірацца.
     — Не хадзі ў такі мароз,— усё ўпрошвала цётка Анюта.
    — Лягла хворая— устала здаровая,— засмяялася Феня.— Пайду, цётачка, трэба ісці. Шкода, што не ўбачыла дзядзьку Андрэя.
   — З'явіцца хутка. Пабачыш, з'явіцца,— запэўніла гаспадыня.— Паснедай спачатку...
     У сенцах бразнула клямка, і ў хату ўбегла суседка Маня Шчарбачэня:
     — Ой, цётачка. Што робіцца? Партызанскіх разведчыкаў усюды шукаюць...
     Цётка Анюта разгублена паглядзела на Феню:
     — Бяжы, Феня. Можа, яшчэ выратуешся...
    Феня накінула кажушок, на хаду завязала хустку, памкнулася на загуменне, каб агародамі прабрацца за вёску. Ад лесу, ад самага берага возера ішлі ланцугом салдаты і паліцэйскія. Стаялі яны і за гумнамі, каля калгаснай канюшні, каля могілак.
«Акружылі. Не вырвацца»,— з горыччу падумала Феня.
      У вёсцы чуліся стрэлы. Галасілі жанчыны і дзеці: іх выганялі з хат на мароз. «А можа, паспрабаваць дабегчы... Да лесу недалёка»,— памкнулася Феня. I тут убачыла, як з-за гумна выскачылі двое падлеткаў-хлапчукоў і што ёсць моцы прыпусцілі да недалёкіх кустоў. Аднекуль зблізку ўдарыла доўгая аўтаматная чарга: хлапчукі, нібы спатыкнуўшыся, упалі на зямлю. Фашысты стралялі без папярэджання.
Нечакана перад ёю ўзнікла постаць гітлераўца з настаўленым аўтаматам.
     — Шнэль! Цурук,— крыкнуў злосна і паказаў ісці ўперадзе.
     На вуліцы Феня змяшалася з натоўпам, перад якім нешта выкрыкваў апрануты ў доўгі кажух паверх зялёнага шыняля афіцэр. Побач з натоўпам, каля сцяны калгаснага свірна, стаялі купкай мужчыны і падлеткі — чалавек дзесяць. «Заложнікі. Няўжо расстраляюць»,— праняслося ў галаве.
     — Хто відзеў партызан? Хто памагаў лясны бандзіт? Не скажаце,— яны будуць расстраляны,— афіцэр паказаў пальцам у бок мужчын.
      Натоўп насцярожана маўчаў.
      — Нам трэба ведаць, дзе партызаны. Хто ведае, гавары! Лічу да дзесяці,— і ён пачаў лічыць.— Айн, цвайн, драйн...
    Афіцэр махнуў пальчаткай, і з ланцуга выбеглі аўтаматчыкі, знялі аўтаматы, наставілі на заложнікаў. «Выйду. Адкрыюся. Трэба ратаваць ні ў чым не вінаватых людзей»,— памкнулася выйсці Феня. Яе апярэдзіў спакойны голас:
     — Я ведаю, дзе партызаны!
    Усе павярнуліся на голас. Наперад ступіў мужчына з сівай акладзістай барадой. Феня адразу пазнала Труцікава.
     — Я адзін ведаю, куды пайшлі разведчыкі,— паўтарыў ён і ступіў да афіцэра.
     — Дзе яны? — падаўся наперад гітлеравец.
     — У лесе. Я іх завёў у лес.
   — Ты дапамагаў партызанам? Ты ест сам партызан? Пакажаш дарогу на партызанскі база, інакш будзеш паміраць.
    — Я дарогу на базу не ведаю. Я толькі праводзіў іх у лес,— зноў паўтарыў Труцікаў.
     — Ты партызан. Ты ўсё скажаш. Узяць!
    Да яго падскочылі. Сарвалі адзенне. Андрэй Міхайлавіч пазіраў спакойна на людзей, нібы развітацца хацеў:
     — Даруйце, сябры, калі што не так. Вось і мая гадзіна настала...
     — Пакажаш дарогу на партызанскую базу — застанешся жыць.
     — Вас павінна цікавіць толькі адна дарога, пан афіцэр. На Берлін. Але і на ёй вы знойдзеце сваю магілу.
     — Маўчаць!
     Яму не далі дагаварыць. Афіцэр ударыў кулаком, зрабіў жэст пальчаткай:
     — Дзядулю холадна, трэба пагрэць дзядулю. Гітлераўцы кінуліся да хаты, аблілі бензінам, і яна імгненна ўспыхнула языкамі полымя.
     Родны дом, нажыты скарб паглынаў агонь. Труцікаў памкнуўся да хаты. Апаліла думка: а раптам у хаце жонка?
     — Анюта!
      На крык яго з натоўпу кінулася жонка.
     — Я тут, родны. Я з табой.— Яна абняла яго, прыпала да грудзей. Яе хацелі сілай адцягнуць ад мужа, але так і не змаглі. Застрэлілі на месцы, на вачах у Труцікава.
     Доўга катавалі яго фашысты. I стаяў ён босы, раздзеты на марозе. I не сказаў ні слова, нібы той мароз сцяў яго вусны. Суха прагучаў залп...
    Смерць Андрэя Міхайлавіча Труцікава Феня перажывала вельмі балюча. Самаадданы ўчынак гэтага сціплага чалавека глыбока запаў у сэрца ўсім.

      2
     Толькі глыбокім вечарам выбралася Феня з Азярнога. Пайшла па заснежаным возеры. Вецер скавытаў, як шалёны сабака, браўся мароз. Снег шапацеў у высокім чароце, месцамі яго гнала па лёдавай роўнядзі, надувала вялікімі гурбамі каля берага. Тут, каля кустоў, было крыху зацішней, але ісці па сумётах было вельмі цяжка. Феня наблізілася да берага, адвярнулася ад сібернага ветру: завея разгулялася не на жарт. Яна пайшла без усялякай перасцярогі, калі адчула пад нагамі цвёрдую, утоптаную дарогу — каб не замерзнуць, трэба было ісці. Прабірацца па сумётах не засталося сіл...
     Раптам з-за кустоў на дарогу выйшаў гітлеравец.
     — Хальт!
     Яна спынілася, а ён наблізіўся і разглядаў яе халоднымі, прыжмуранымі вачыма з-пад насунутай на самыя бровы шапкі. 3 вопытных, відаць: вока набіта, такога не абманеш. Наскрозь бачыць, нават тое, куды ідзеш і з якой нагоды. I без лішніх слоў угадаў, хто яна ёсць і як з ёю надалей быць. Быццам у душу заглядваў...
     — Дамой іду, пан,— з цяжкасцю вымавіла пасінелымі вуснамі Феня.— У мяне і пропуск ёсць. Вось зараз пакажу,— і яна палезла ў кішэню.
     — Хэндэ хох! Рукі! — закрычаў ён, шчоўкнуў затворам і, не спускаючы з яе вачэй, паклікаў: — Курт!
     3-за кустоў выйшаў другі вартавы, маладзейшы і апрануты вельмі лёгка. Ён пахукваў на рукі, прытопваў па снезе ў сваіх халодных ботах. Неахвотна стаў побач, нібы не ведаў, што рабіць, пазіраў на яе.
     — Абшуквай! — камандаваў старшы, не спускаючы з Фені вачэй.
    — Ану, рукі... Падымай рукі! — загадаў малодшы, і Феня з паныласцю падняла рукі.
     «Цяпер усё. Знойдзе наган, лістоўкі,— думала яна, не спускаючы вачэй з яго.— Ад гэтых так не выкруціцца...»
   Непаслухмяныя пальцы маладога хлопца расшпілілі гузікі кажушка, сталі абшукваць. Вось яны спыніліся на кішэні, у якой ляжаў парабелум, толькі на нейкую хвіліну спынілі свой рух, толькі на адно імгненне яго вочы сустрэліся позіркам з яе вачыма... і пабеглі далей, нічым, выключна нічым не выказаўшы ні свайго здзіўлення, ні сваёй разгубленасці...
     — Нічога няма. Нікс, пан,— павярнуўся ён да старэйшага.
— Ком, ком, фройлян, да камендатура,— расчаравана прамовіў той і піхнуў дулам вінтоўкі ў спіну.— Цурук!
     «Выслужыцца хоча,— вырашыла пра сябе Феня.— Ад такога проста не выкараскацца»,— і ўважліва паглядзела на гітлераўца. Пажылы, у твары нічога асаблівага — самы звычайны земляроб. Відаць, дома сям'я: жонка, дзеці, гаспадарка...
     — Адпусціце. Чаго мне там у камендатуры,— прасілася Феня.
     — Ідзі! Хутка,— прыкрыкнуў той.
     Аднак яны пайшлі не па дарозе, а павярнулі назад, да возера і хутка тупалі па лёдзе з той толькі розніцай, што ішлі цяпер у другі бок і вецер падганяў іх у спіну. Феня крочыла наперадзе, а яе канваір — крокі за чатыры з вінтоўкай напагатове, следам. Ішлі моўчкі, двое зусім чужых людзей, варожа настроеных адзін на аднаго.
      Яна зрабіла яшчэ адну спробу, папрасіла, каб адпусціў:
      —Кіндэр... Кранк... Хворы,— павярнулася яна да канваіра, нават заплакала.
     Але таго не расчуліла. Гітлеравец вылаяўся і загадаў:
    — Цурук! Маўчаць! — і балюча штурхануў дулам у спіну, ды так, што Феня паляцела потырч носам. I трэба ж, на самым коўзкім месцы ляжыць, падцяўшы пад сябе нагу, стогне: «Вой, нага. Відаць, падвярнула...»
      — Устаць! — робіць крок да яе канваір.
     Вецер такі жорсткі. Сыпле ў твар снегавую замець. I канваір не ведае спагады. А калі ён, не падыходзячы, націсне на курок. Праз нейкую гадзіну занясе ўсё снегам... Мо гэта і лепей, чым прывядзе яе ў камендатуру. Там яны дасканала разбяруцца з усім, абшукаюць... А яна яшчэ на нешта спадзяецца. Дык лепей пабегчы. У валёнках ён не надта каб хутка бегаў. Але ж стралок, відаць, ён нядрэнны. Ды лепш загінуць тут, на лёдзе гэтага возера, чым у СД.
      Але яна не збіралася паміраць гэтак бясслаўна, яе рука ліхаманкава расшпіліла гузік, намацала цёплую рукаятку парабелума, узвяла курок...
      — Нага, пан. Вох, гора маё,— стогне дзяўчына, а сама адным вокам пазірае, што гітлеравец будзе рабіць.
      Ён асцярожна ступіў на слізкі прагал, на якім упала дзяўчына, пастаяў, скасіў вока, таксама баяўся, відаць, спатыкнуцца і, каб захаваць раўнавагу, перахапіў вінтоўку зручней у адну руку — намер меў прыкладам агрэць яе, і стаў набліжацца.
      Феня, не чакаючы, калі ён падыдзе, падхапілася на коленцы, выхапіла парабелум, выстраліла амаль не цэлячыся... Гітлеравец выпусціў стрэльбу, яна неяк бразнулася аб лёд, а сам бокам, як мяшок, асунуўся на снег...
      Феня схапіла вінтоўку і подбегам кінулася па возеры далей ад таго месца. А завіруха мяла, скавытала.
      Яна кінула ў снег стрэльбу і, нічога не бачачы перад сабой, ішла ў калючую, заснежаную прастору. Іголкамі пякло шчокі, вельмі хацелася сесці дзе пад куст перавесці дыханне, перачакаць завею. Аднак нешта больш моцнае, чым стома, гнала яе наперад. Яна падала, паўзла, але падымалася і ішла, ішла праз стому і здранцвенне.
     Здавалася, няма канца той дарозе. Рабілася то холадна, то горача, і тады яна прыкладвала да шчок халодны калючы снег, спрабавала нават спяваць — нечалавечая сіла вяла яе праз завею і сумёты...
      Позна, вельмі позна яна зразумела, што ідзе ў Нежын, але звярнуць з выбранай дарогі ўжо не магла...
 

да зместу