|
|
Андруховіч
Анатоль Антонавіч
Дачка Арэсы
Мастацка-дакументальная аповесць Мінск «Юнацтва»
1989
Горкі снег
1
Мабыць, толькі вельмі назіральны чалавек мог бы ўстанавіць
сувязь, якая існавала паміж чарговай сустрэчай Фені Конанавай у
партызанскім штабе з кіраўнікамі Мінскага падпольнага абкома партыі
і тымі падзеямі, якія разгортваліся пасля ў захопленых ворагам
вёсках.
3 таго самага дня, як устанавіла Феня сувязь з
партызанамі, ёй вельмі добра сталі вядомыя і людзі, і ўсе патаемныя
сцяжынкі ў раёне, была яна слыхам і зрокам партызанскай разведкі.
Яна неаднойчы выходзіла на сувязь з патрыётамі Любані, Старобіна,
Слуцка, Старых Дарог, Асіповіч, Бабруйска. У яе руках былі ніці,
якія вялі да надзейных людзей у варожых гарнізонах, у вёсках
Кузьмічы, Пасталы, Шыпілавічы, Сосны, Рэдкавічы...
У самых аддаленых кутках з'яўлялася яна пад выглядам
простай вясковай дзяўчыны: не вельмі каб і прываблівая, на такую і
ўвагі не звярталі ворагі, яна смела заходзіла ў вёску, у адной хаце
пагутарыць са сваімі аднагодкамі, у другой пацікавіцца ў сялян, як
жывуць, што іх турбуе, і не адразу, а здалёк пачне гутарку пра
фронт, пра Маскву, якая стаіць, змагаецца, раскажа аб партызанах.
«Гэта праўда пра Маскву, дачушка?» — старэнькая
бабулька прытуліцца да яе, позірк, здаецца, пранікае ў самую душу.
«А вы паверылі таму, што фашысты гавораць... Масква наша. Масква
змагаецца. А вось і лістоўка. Вазьміце, прачытайце, перадайце іншым.
Хай ведаюць людзі праўду».— «А ты сама куды, дачушка? Застанься на
ноч, адпачні».— «Трэба ісці, цётачка. Чакаюць мяне. Людзі нашы
чакаюць».
I зноў дарога. Без пачатку, без канца...
Дыханне важных падзей з фронту глыбока кранае сэрца.
Кожны, хто сам мае нейкае дачыненне да тых падзей, робіць няхай
невялікую, але патрэбную справу ў гэтай жорсткай і бязлітаснай вайне,
разумее гэту радасць.
Шмат заснежаных, таямнічых, трывожных і небяспечных
дарог у разведчыка. Але нявыкананая справа кліча яго наперад, і
нельга думаць пра страх, небяспеку, стому.
Феню не пакідае пачуццё, быццам усё сваё свядомае жыццё
яна толькі і робіць вось так, як цяпер, ступае некалькі крокаў
наперад. Ідзе, стыне на марозе, абліваецца потам, а ўсё роўна ўпарта
прабіваецца, апантаная адной мэтай і заўзятасцю — дайсці, зрабіць,
выканаць загад...
А думкі бягуць, пераскокваюць праз дні і падзеі,
чаргуюцца, мільгаюць у памяці. Яскрава паўстаюць шчаслівыя часіны
дзяцінства. Вось перад ёю родная хата, зарослы муравой падворак,
частакол акуратна абчэсаных альховых калкоў з матчынымі глечыкамі...
Гарачы салёны камяк падступіў да горла. Ёй хацелася
стаць настаўніцай. I яна ёю стала — вучыла дзяцей, праўда, вельмі
нядоўга. Жыццё павярнулася інакш, давялося выконваць іншую работу.
Толькі ў думках часта бачыліся ёй напоўненыя дзіцячымі галасамі
школьныя калідоры, чуўся радасны, залівісты школьны званок...
У штодзённым кругавароце падзей і здарэнняў ваеннага
часу нячаста надараліся прыемныя хвіліны бестурботнага адпачынку. I
ёй, сказаць шчыра, асабліва не было часу задумацца. «Ты, Сямёнава, у
сарочцы нарадзілася»,— зрэдку гаварыў, калі быў у гуморы, Яўстрат
Гарбачоў і пасылаў яе ў самае пекла, даручаў самыя рызыкоўныя
заданні. I яна ішла, бо ведала — некаму ісці трэба.
2
Застуджаны паўзмрок некалі моцнай сялянскай хаты раздзірае
кашаль. На нейкі час ён сціхае, каб тут жа ўсхадзіцца з новай сілай.
Кажух, накінуты паверх коўдры, споўз. Феня навобмацак знаходзіць яго,
нацягвае да самага падбародка і так ляжыць да чарговага прыступу.
Часам ёй здаецца, калі легчы зручней, то і кашаль быў бы меншы, не
такі балючы. Яна асцярожна паварочваецца да акна — і новыя штуршкі
аж разрываюць грудзі.
Знячэўку на твар трапіў нясмелы сонечны прамень. I тут
жа вясёлы рой сонечных вос нібы разарваў паўзмрок хаты. I ў тым
снопе святла яна ўбачыла птушку. Верабей. Адзіная жывая істота ў
халоднай непрапаленай хаце. I як толькі ён трапіў у хату? Мо
ратаваўся ад траскучых маразоў гэтай зімы, якія чуць не загубілі
птаха.
Адагрэўся птах, ажыў. Кляваў зерне, піў ваду з
глінянага чарапка. Верабей сеў на жэрдку пад столлю. Пасядзеў
крышачку, нібы раздумваючы, а потым сабраўся ў камячок, узмахнуў
крыламі і з-пад самай столі ў снопе сонечнага святла каменем кінуўся
ў акно.
Цельца птушкі ледзь трапяталася, з дзюбкі сачылася кроў.
Бялёсае века зацягвала затуманенае халадзеючае вочка. «От, птах
неразумны...» Феня абяссілена закрыла вочы, неўпрыкмет заснула.
Правалілася, нібы ў халодную яму... Калі зноў расплюшчыла вочы,
убачыла бацьку...
Што прывяло яго ў хату — цяжка сказаць. Можа, хацеў
Гаўрыла Карнеевіч дастаць вінтоўку, што схаваў у застрэшшы хлеўчука,
а можа, штурхнула незразумелае прадчуванне бяды, якая здарылася з
Феняй.
Ён заскочыў у хату толькі на адну хвіліну і аслупянеў,
калі ўбачыў Феню: на схуднелым твары адны вочы блішчаць.
— Ты што гэта надумалася — дамоў? Цябе ўсюды шукаюць,—
накінуўся ён на дачку.
— Не змагла я, тата, прабіцца да партызан. Усе дарогі ў
лес перакрыты,— яна прыхінулася да бацькі, заплакала.
— Чула маё сэрца нядобрае. А ты тут хворая.
— Рана хаўтуры спраўляць... Ён бровы насупіў:
— Трэба ісці з вёскі. Хутчэй. За хатай сочаць...
— У мяне, тата, важнае данясенне, яго трэба перадаць... Што б
ні здарылася, трэба перадаць.
— Куды ты хворая пойдзеш? — задумаўся Гаўрыла Карнеевіч.—
Снегу гэтулькі намяло. А па дарозе не праскочыць. Хіба на світанні
па Арэсе пад носам у гітлераўцаў...
— Нельга нам дваім рызыкаваць. Я адна пайду.
— Адну я цябе не адпушчу,— цвёрда сказаў бацька.— У надзейных
людзей я цябе тут у вёсцы схаваю.
— Не, тата. Я выратуюся, а там загінуць людзі. Шмат людзей...
— Дзе яны цяпер, партызаны? — разгублена спытаў Гаўрыла.—
Кажуць, адышлі некуды адсюль на новую базу... Лес вялікі...
— Знойдзем, мы павінны іх знайсці,— стаяла на сваім Феня.
— На пагібель, на смерць ідзеш. Не пушчу! — стаў перад ёю на калені,
пачаў ухутваць кажухом.— Нельга табе адной, дачушка.
— Навошта вы так, тата,— сказала Феня і замаўчала.— Гэта
заданне.
— Адну не пушчу. Разам пойдзем,— сказаў ён рашуча.
3
Светлая шэрань зімовага дня цягнулася па зямлі, запаўняла
невыразным золакам недалёкі лес, купку падгалістых хвоек на ўскраі
балацявіны і нібы спавітую лёгкім туманам лагчыну. Над далёкай
паласой лесу, які зубчаста падымаўся ў шэрае неба, цьмянай плямінай
віднеўся бляклы дыск сонца.
Некалькі дзён мяла, скавытала завіруха, нібы хацела
схаваць ад вачэй шматпакутную зямлю. Браўся ладны мароз. Феня
адчувала яго пякельнасць, прыспешыла хаду: за лесам — вёска Жывунь,
там чакае сувязны. Можна будзе адпачыць, паснедаць, адагрэцца. I ў
бацькі палепшыўся настрой. Цяпер цішыню і таямнічую нерухомасць
белага снегу яны ўспрымалі як добры знак, што ўсё добра скончыцца,
бо не можа здарыцца кепскае ў такі пагодлівы дзень. Чаму і не
павесялець, калі няблага складваецца ў дарозе, калі яны так удала
адарваліся ад праследавацеляў. Праўда, давялося кінуць каня з санямі...
Але што гэта? Адкуль гэта брэх і скавытанне сабак? I раптам
маланкай прамільгнула думка: па іхніх слядах ідуць гітлераўцы... 3
сабакамі...
Яна азірнулася, і нібы паўстала перад ёю шэрая сцяна:
яны ішлі па балоце, іх постаці на белым снезе раслі, выразна
бачыліся, няўмольна набліжаліся.
Яны паскорылі крок. А наўкола, і там, куды яны
спяшаліся, і ззаду, і з бакоў, і за чорнай сцяной лесу ярка палыхала
неба, чулася страляніна, стаяла зарыва, якое нельга ахапіць розумам,
спасцігнуць. Размытае водсветамі світанку, агромністае зарыва
насоўвалася з усіх бакоў, куды ні глянеш, ірдзела ў паветры. Гарэлі
вёскі. Фені хацелася закрычаць, павярнуцца назад, кінуцца на тую
сцяну, з апошніх сіл біць кулакамі, збіваючы ажно да крыві рукі, каб
толькі спыніць няўмольны рух людзей і сабак...
Яна стрымлівалася, каб не кінуцца назад. Але паратунку
не бачыла і не ведала, што зрабіць у наступную хвіліну. Яны не маглі
бегчы, не засталося сіл. I ворагі разумелі гэта, не спяшаліся,
расцягвалі асалоду расправы. Напэўна, іх хутка дагоняць, спусцяць з
павадкоў сабак, і тыя, правальваючыся ў глыбокім снезе, кінуцца на
людзей, ашчэрыўшы зубатыя пашчы, схопяць мёртвай хваткай, а потым
падбягуць і карнікі...
— Ідзі, я іх затрымаю,— слыніўся бацька.— Ідзі
ж,— закрычаў ён, калі ўбачыў, што і дачка спынілася.— Удваіх не
вырвемся.
— Не кіну аднаго,— заявіла Феня.— Паміраць дык разам.
Ён схапіў дачку за плячук, павярнуў да сябе, паглядзеў у вочы,
задыхаючыся, вымавіў:
— Ты пойдзеш. У цябе заданне... У мяне стрэльба. Я
затрымаю іх тут.
Заданне... Як рэха прагучала. Як загад. Яна пазірала на
бацьку і адчувала: ён абароніць яе ад небяспекі...
Яна стаяла, апусціўшы галаву, разгубленая, пустымі
вачамі пазірала то на бацьку, то на чорныя постаці, якія набліжаліся,
і не магла стрымаць пачуцця злосці на сваё бяссілле. Тая злосць
надала сілы і рашучасці.
— Пракляцце вам, карнікі! — чорным ад холаду кулаком
бацька пагразіў чорнаму лесу і чорным постацям і, не хаваючы слёз,
кінуўся да дачкі. — Ідзі, Феня... Хутчэй...
Ён пачаў адграбаць і ўтрамбоўваць снег. Слёзы засцілі
вочы. Феня пабрыла прэч да недалёкага лесу. Ногі падгіналіся, сіл не
заставалася пераадолець снегавую цаліну. Яна застагнала, азірнулася:
бацька застаўся адзін. Адзін у чыстым полі... Зрабілася ціха,
страшэнна ціха.
Феня ішла і безупынна аглядвалася назад і бачыла, як
бацька адграбаў і ўтрамбоўваў снёг, капаў сабе акопчык. А неўзабаве
яна пачула першы стрэл. Аж рэха разляглося па наваколлі, потым яшчэ
стрэл і сабачы віск...
Яна ішла з апошніх сіл, патанаючы ў сумётах, і лічыла
тыя стрэлы. Трэці... I зусім хутка за ім чацвёрты, потым адразу два,
адзін за адным і следам чэргі, з аўтаматаў, і зноў скавытанне сабак...
«Няўжо ўсё, няўжо больш не будзе стрэлаў?»
— Ба-бах,— разляглося аж да самага лесу, і таму стрэлу
асабліва ўзрадавалася Феня: «Жывы...»
Яна чакала яшчэ стрэлаў, але стаяла цішыня. I цяпер яна
баялася цішыні і баялася азірнуцца назад. Стрэлы пакідалі надзею на
выратаванне, яны ўсялялі спадзяванне, што бацька жывы, што ён нейкім
цудам выратуецца.
Стрэлаў больш не было. Не было і сілы ісці далей.
Феня спынілася: хацелася сесці на снег, сядзець і ні аб чым не
думаць. Шырока адкрытым ротам хапала халоднае, марознае паветра.
Паволі павярнула галаву, глянула ў пустынную снежную прастору,
здзівілася, што на снезе не ўбачыла чорных постацей ворагаў. Але не
бачыла яна і той адзінокай постаці бацькі, якую вельмі хацела
ўбачыць...
Лес быў побач: заставалася перайсці рэчку. Але на
беразе стаялі людзі, моўчкі, насцярожана пазіралі на яе. «Чужыя...»
— падумала Феня, і ногі як прыраслі, сталі непаслухмянымі, наліліся
свінцом. Яна зноў апусцілася на снег, гледзячы туды, адкуль прыйшла,
дзе застаўся бацька. «Знішчыць, хутчэй знішчыць данясенне»,—
маланкай прамільгнула ў галаве, і непаслухмянымі рукамі распарола
падкладку і дастала паперку, стала рваць яе на дробныя кавалачкі і
папалам са снегам глытаць. Плакала, давілася і глытала...
— Вось якая птушка трапіла ў сілкі,— нехтагруба схапіў
за руку, вырваў наган.
Яе павялі цераз рэчку, па заснежаным лёдзе. Яна паглядзела на
неба: праз хмары прабілася і цьмяна свяціла нізкае зімовае сонейка.
Нейкая неверагодная сіла штурхнула яе, захацелася
спыніцца, крыкнуць, каб усе ворагі пачулі, каб ведалі: партызаны
вернуцца і адплацяць. Але нешта перахапіла пад грудзьмі, яна з
цяжкасцю спыніла стогн, які рваўся з грудзей, падумала: ніхто не
пачуе яе крыку, не адгукнецца...
Яна нібы знямела, зацята маўчала і ў гэты дзень, і
пасля, калі яе дапытвалі... Ёй давялося прайсці праз усе кругі
гітлераўскага пекла...
да зместу |
|
