Аб гісторыі роднага краю, аб лёсах герояў і простых людзей, якіх узрасціла гэта зямля

II

     Ведаючы, што наперадзе мяне чакае вялікая і напружаная работа, я скарыстаў вольную хвіліну і пазваніў дадому. У трубцы пачуўся трывожны голас жонкі. Відаць, у сям'і ўжо ведалі пра вайну.
     — Што ж гэта адбылося? Калі ты прыедзеш? Што нам рабіць?
     Ніколі раней я не чуў такой усхваляванасці і трывогі ў голасе дарагога чалавека. Вайна!.. Кожны з нас звычайна ведаў, што яму трэба рабіць сёння, заўтра, паслязаўтра. I раптам такое пытанне. I так, відаць, у кожнай сям'і, у соцень тысяч сем'яў... Вайна, развязаная чорнай фашысцкай зграяй, устрывожыла кожнага савецкага чалавека. I ў гэтую хвіліну, стрымліваючы шалёны націск варожых танкаў, насмерць стаялі нашы пагранічнікі каля Брэста і Перамышля, на Нараве і Сане, на ўсіх участках фронту. Тысячы лепшых сыноў нашай Радзімы самааддана абаранялі сваю дарагую Айчыну. Гераічныя воіны Брэсцкай цытадэлі сустрэлі фашысцкую зграю знішчальным агнём. Сваёй нечуванай адвагай, самаахвярнай стойкасцю яны паралізавалі механізаваныя часці ворага, затрымалі іх на гэтым важным участку.
     — Сёння я, відаць, не здолею прыехаць,— як мага больш спакойна адказаў я.— Сама разумееш, што пачалося. Зараз мы выязджаем на фабрыкі і заводы...
     Гэта была мая апошняя размова з сям'ёю ў Мінску...
     Настаў цяжкі і суровы час. 3 першых дзён вайны варожыя самалёты ўжо віселі над горадам, а ў наступныя дні цэлыя хмары фашысцкіх бамбардзіроўшчыкаў раз-пораз наляталі на Мінск, знішчаючы мірнае насельніцтва, руйнуючы дамы і заводы, культурныя ўстановы. Над горадам вяліся цяжкія паветраныя баі. Нашы паветраныя сокалы праяўлялі цуды геройства і адвагі. Часта савецкія лётчыкі кідаліся ў бой адзін супраць пяці, а то і болей варожых самалётаў.
     Выключную адвагу і мужнасць праявіў у баях пад Мінскам лётчык Васіль Кокінакі, брат праслаўленага пілота, Героя Савецкага Саюза Уладзіміра Кокінакі. На працягу некалькіх дзён ён разам са сваімі баявымі сябрамі вёў нечуваную гераічную барацьбу з фашысцкімі бамбардзіроўшчыкамі, збіў каля дзесятка варожых самалётаў. Машына Васіля Кокінакі была пашкоджана ў баі. Нягледзячы на гэта, адважны лётчык прадаўжаў біць ворага трапным агнём.
     Загінуў Васіль Кокінакі мужнай смерцю героя.
     Цяжка не толькі апісаць, але нават уявіць тую самаахвярнасць, з якою салдаты і камандзіры Чырвонай Арміі абаранялі подступы да горада Мінска.
     Навечна застануцца ў памяці беларускага народа мужнасць і гераічныя подзвігі байцоў чырванасцяжнай дывізіі, якою камандаваў генерал Русіянаў Іван Мікітавіч. Пры дапамозе другіх часцей і мінскага народнага апалчэння дывізія некалькі сутак стрымлівала шалёны націск полчышчаў Гудэрыяна. У барацьбе з танкамі воіны гэтай дывізіі ўпершыню выкарысталі бутэлькі з гаручай вадкасцю. Яны паўзлі насустрач танкам і кідалі пад гусеніцы звязкі гранат. У тыя дні Савецкае інфармбюро паведаміла, што толькі за 27 чэрвеня на мінскім напрамку было знішчана да трохсот танкаў 39-га танкавага корпуса праціўніка.
     Перад камуністамі Мінскай вобласці паўстала адказная і вельмі складаная задача. Трэба было неадкладна прымаць усе магчымыя захады, каб выратаваць людзей, матэрыяльныя каштоўнасці, трэба было абараняць горад. Ахоўваць ад дзесяткаў небяспек: ад паветраных налётаў, ад варожых дэсантнікаў, ад розных шпіёнаў і дыверсантаў, сігнальшчыкаў і падпальшчыкаў. А галоўнае — не дапусціць панікі, неарганізаванасці.
     Бальшавікі Мінскай вобласці ўзначалілі і павялі за сабой усіх працоўных. Мінчан не палохалі ні шалёныя бамбардзіроўкі, ні іншыя цяжкасці і выпрабаванні. Рабочыя не адыходзілі ад сваіх станкоў. Горад па-ранейшаму забяспечваўся электраэнергіяй, вадою. Чыгуначнікі разам з нашымі байцамі і камандзірамі мужна і самааддана падтрымлівалі парадак на транспарце і забяспечвалі бесперабойную падачу эшалонаў фронту. Часта бывала так, што вораг пашкодзіць пуці, а праз якую гадзіну зноў ідуць цягнікі.
Насельніцтва горада бясстрашна змагалася з пажарамі, дзяжурыла на вуліцах, на дахах будынкаў, узводзіла ўмацаванні на ўскраінах. Дружыны самаабароны неслі баявую службу на подступах к гораду. Працоўныя Мінска і раёнаў вобласці дапамагалі роднай Чырвонай Арміі чым маглі. Тысячы патрыётаў запісваліся добраахвотнікамі і ішлі на фронт.
     Калі гітлераўскія полчышчы сталі пагражаць Мінску і некаторым сельскім раёнам, узнікла патрэба ў эвакуацыі насельніцтва, галоўным чынам дзяцей і старых. Трэба было своечасова вывезці прамысловае абсталяванне, запасы збожжа, машынна-трактарныя паркі МТС. Усё гэта неабходна было зрабіць ва ўмовах, калі вораг падыходзіў ужо к Мінску, калі ўсё гарэла і руйнавалася ад фашысцкіх бомб і снарадаў.
     У гэтых умовах мінчане паказалі сябе сапраўднымі патрыётамі Радзімы, праявілі нечуваную мужнасць і вытрымку. Памятаю, у той час я пабываў на станкабудаўнічым заводзе імя Кірава. Жудасная карціна: усё навакол гарыць, цэхі напалавіну разбураны, здавалася, нічога жывога тут ужо няма. А на самай справе амаль увесь заводскі калектыў быў на месцы: абліваючыся потам і крывёю, людзі працавалі. Цяжка было паверыць, што за якія-небудзь двое сутак яны здолелі дэманціраваць амаль усё абсталяванне, упакаваць яго і адгрузіць. Рабочыя, змораныя, пачарнелыя ад стомленасці, разбіралі і ўпакоўвалі складаныя, каштоўныя станкі. Над заводам ідзе паветраны бой, а людзі паглядваюць на неба праз разбіты дах і працуюць. Адагналі нашы знішчальнікі фашысцкіх бамбардзіроўшчыкаў, разагнуўся сёй-той, у радасці памахаў ключом ды зноў за работу. Працуюць і бесперапынна сочаць за паветрам. Здавалася, што людзі забыліся і пра небяспеку, і пра сваю зморанасць, нават пра свае раны.
     Я заўважыў, як адзін пажылы чалавек узваліў сабе на плечы такі цяжар, які пры звычайных умовах ён, бадай-што, не зрушыў бы яго з месца. Я падышоў да яго, хацеў дапамагчы, але ён замахаў на мяне вольнай рукой і сам выцягнуў груз з цэха.
     Потым ад сакратара партыйнай арганізацыі я даведаўся, што гэта быў Іван Пятровіч Ліпніцкі — начальнік кавальскага цэха. А кавальскі цэх на заводзе быў перадавым па выкананню вытворчага плана. Цэх трымаў пераходны Чырвоны сцяг завода.
     Адбывалася ўсё гэта на чацвёрты дзень вайны. Вораг, наткнуўшыся пад Мінскам на сур'ёзнае супраціўленне, рынуўся ў абход горада. Такія весткі былі атрыманы з штабаў нашых вайсковых часцей. Парторг і дырэктар спешным парадкам сабралі камуністаў, перадавых людзей завода.
     Ці можна паспець усё вывезці? — вось галоўнае пытанне, якое стаяла на гэтай кароткай нарадзе.
     Вырашылі зрабіць усё неабходнае для таго, каб поўнасцю эвакуіраваць заводскае абсталяванне, калі ж, у крайнім выпадку, што застанецца, то надзейна схаваць яго.
     Ад імя бюро абкома я падтрымаў гэтае рашэнне нарады.
Так рабілася і на іншых прадпрыемствах сталіцы. Чаго нельга было вывезці, тое хавалі: абы толькі ворагу не засталося.
     Мінск палаў. Мора агню бушавала на Савецкай і на іншых вуліцах. Ужо не адны суткі ўсе працавалі без сну і адпачынку. Калі стала немагчымым больш заставацца ў цэнтры горада, мы перамясціліся на ўскраіну і адтуль прадаўжалі кіраваць аператыўнымі справамі і барацьбой з ворагам.
     Абком партыі трымаў цесную сувязь з раёнамі вобласці, старанна рыхтаваў кадры для партыйнага падполля. Праз некаторы час пасля пачатку вайны бюро абласнога камітэта КП(б)Б правяло нараду сакратароў райкомаў. Вельмі важна было на выпадак акупацыі своечасова падрыхтаваць партыйныя арганізацыі да пераходу на нелегальнае становішча, стварыць усюды дружыны самаабароны, атрады па барацьбе з варожымі дэсантамі, каманды супрацьпаветранай абароны. Каб лягчэй было ўсё ахапіць, мы накіравалі на месцы сваіх упаўнаважаных — членаў бюро абласнога камітэта партыі, членаў выканкома абласнога Савета. Сакратару абкома партыі Іосіфу Аляксандравічу Бельскаму было даручана забяспечыць аператыўнае партыйнае кіраўніцтва ўсімі справамі ў горадзе Барысаве — другім пасля Мінска прамысловым цэнтры вобласці, пераключыць барысаўскую прамысловасць для работы на абарону. Сакратар абкома партыі Іван Дзянісавіч Варвашэня выехаў у Старыя Дарогі і Слуцк, пракурор вобласці Аляксей Георгіевіч Бондар быў накіраваны ў Смалявіцкі і Чэрвеньскі раёны. Член бюро Раман Навумавіч Мачульскі працаваў тады першым сакратаром Плешчаніцкага райкома. Яму даручылі забяспечыць кіраўніцтва таксама і Лагойкім раёнам. Сакратару Рудзенскага райкома партыі, таксама члену бюро абкома, Мікалаю Пракоф'евічу Пакроўскаму было даручана акрамя Рудзенскага кіраваць і Пухавіцкім раёнам.
     Не парывалася наша сувязь і з іншымі раёнамі вобласці, дзе ўжо рыхтаваліся базы для партызанскіх атрадаў, праводзілася падрыхтоўка да стварэння шырокага партыйна-камсамольскага падполля. Я звязаўся па тэлефоне з Любанню, адным з аддаленых раёнаў нашай вобласці. Сакратар райкома партыі таварыш Гуліцкі ў гэты час быў прызваны ў Чырвоную Армію. Да тэлефоннага апарата я выклікаў старшыню райвыканкома, члена бюро райкома Луферава.
     — Ну як сябе адчуваеце, Андрэй Сцяпанавіч? —спытаў я.
     —Трымаемся,— адказаў Луфераў,— арганізоўваем самаабарону, узводзім умацаванні, усіх у раёне прывялі ў баявую гатоўнасць.
     — А са здароўем як?
Нам было вядома, што Андрэй Сцяпанавіч часта скардзіўся на сваё здароўе. Да таго ж і па гадах ён быў ужо не малады.
    —Спужалася мая хвароба вайны, — жартаўліва сказаў Андрэй Сцяпанавіч,— адскочыла ад мяне да фашыстаў.
     — Якія ў вас планы надалей?— спытаў я.
     — Наконт чаго?
     — Наконт свайго месца пры выпадку акупацыі раёна.
     — Я думаю, што акупацыі не будзе,— адказаў Луфераў.
    — Усё робіцца для таго,— заўважыў я,— каб гэтага не было, але ж трэба быць гатовым да ўсякіх нечаканасцей.
     — Куды пашлюць, там і буду,—цвёрда сказаў Луфераў.
     — Рыхтуйцеся да таго, каб у выпадку неабходнасці застацца на месцы,— папярэдзіў я.— Падбярыце правераных і чэсных людзей, здольных працаваць у складаных умовах. Вызначце яўкі на перыферыі. У вас знойдуцца надзейныя памочнікі?..
     — Ёсць такія,— упэўнена сказаў Андрэй Сцяпанавіч, і з гэтага я зразумеў, што ў раёне актыўна ідзе падрыхтоўка да падпольнай работы.
     За кароткі час мне ўдалося таксама перагаварыць і з іншымі кіруючымі работнікамі райкомаў і райвыканкомаў вобласці.
     Пад вечар дваццаць шостага чэрвеня ў Мінску ўжо мала хто і заставаўся: усе арганізацыі і ўстановы выехалі, мужчыны, прыгодныя да вайсковай службы, пайшлі на фронт, большасць цывільнага насельніцтва была накіравана на ўсход па Маскоўскай і Магілёўскай магістралях. Усё, што можна было выратаваць за такі кароткі час, было выратавана.
     Абласному камітэту КП(б)Б трэба было выехаць з горада. Мы рашылі ад'ехаць на некалькі кіламетраў на ўсход ад Мінска. На апошнім пасяджэнні бюро была прынята пастанова аб пераводзе абкома ў раённы цэнтр Чэрвень, бо вораг прарываўся ўжо да паўночных ускраін сталіцы. Партыйныя арганізацыі Дзяржынскага, Заслаўскага, Мінскага раёнаў і горада Мінска ў выпадку акупацыі павінны былі перайсці на падпольныя ўмовы работы. Ноччу з дваццаць шостага на дваццаць сёмае чэрвеня абком выехаў у Чэрвеньскі раён.
     Жудасны малюнак уяўляла сабою ў гэты час наша сталіца. Замест заводаў — адны жахлівыя руіны. Савецкай вуліцы ўжо амаль зусім не было. Брук скрозь завален гурбамі цэглы, жалезнымі бэлькамі, пакарэжанымі агнём. Тут нават нельга было праехаць. Усюды полымя і чорныя слупы дыму.
     Аднак я не мог нават уявіць сабе, што, можа, заўтра-паслязаўтра пракляты вораг будзе хадзіць па нашых вуліцах, пачне тут гаспадарыць... Нейкая ўнутраная ўпэўненасць гаварыла, што гэтага ніколі не будзе. У мяне ўжо даўно выспяваў у думках план — нікуды не выязджаць са сваёй вобласці. Было ў нас, у членаў бюро абкома, нямала гутарак аб гэтым. Усе мы, калі не лічыць аднаго-двух чалавек, рыхтаваліся застацца ў тыле ворага. Праз некаторы час мы атрымалі падрабязныя ўказанні Цэнтральнага Камітэта КП(б)Б аб парадку работы падпольнай арганізацыі Мінскай вобласці.
     Мае спадарожнікі ўзялі напрамак на Чэрвень, а мне трэба было завярнуць у Замчышча, каб даведацца, што там з маёй сям'ёй, забраць яе і дапамагчы выехаць на ўсход. 3 таго часу, як мяне выклікалі ў ЦК, я не меў магчымасці заглянуць дадому.
     I калі цяпер увайшоў у сваю кватэру, дык нікога з сям'і ўжо дома не было. У пакоях адчувалася нейкая жудасная пустэча і бязладдзе, хоць у кватэры было чыста і ўсе хатнія рэчы стаялі на сваіх ранейшых месцах.
Дзе ж сям'я? I распытаць добра не было ў каго. Войцік спехам аглядзеў суседнія кватэры і таксама нікога нідзе не знайшоў. Кожная хвіліна дорага, надоўга затрымлівацца нельга: грукат бітвы перакідваўся ў самы горад. Мы вырашылі ехаць неадкладна.
     I вось пры выездзе з пасёлка нам сустрэўся адзін стары чалавек, жыхар гэтых месц. Ён, мусіць, толькі адзін і застаўся тут. Мы ўзрадаваліся: хоць пра што-небудзь можна будзе даведацца ў гэтага дзядулі.
Вылезлі з машыны, накінуліся на старога з роспытамі, а ён хоць бы слова. Нарэшце паказвае на вушы і на язык: моў, нічога не чую і не гавару — глуханямы...
     — Ен чуе,— шэпча мне на вуха шафёр.— I гаворыць, я ж яго ведаю, не раз бачыў тут. Гэта ён наўмысля прыкінуўся перад намі глуханямым.
     I толькі тады, калі шафёр усё ж пераканаў старога, што мы свае людзі, дзядуля пачаў гаварыць.
     — Я ноччу вельмі дрэнна бачу,— сказаў ён,— а галасоў вашых не ведаю. Таму і падумаў — далей ад граху: лепш не гаварыць ні таго, ні гэтага.
     Ад старога мы даведаліся, што мае дамашнія ўчора некуды пайшлі, а куды — ён не бачыў.
     —Але здаецца, што ўсе пайшлі ў бок Чэрвеньскага тракту,— спачувальна тлумачыў стары.— Дык, можа, і яна, сям'я ваша, падалася туды. Яны, можа, яшчэ і не пакінулі б хаты пакуль што, але ж тут пагалоска пайшла, што нямецкія парашутысты недалёка спусціліся.
     Мы падзякавалі гэтаму чалавеку і паехалі ў напрамку Чэрвеня, туды, дзе, як было дамоўлена, размесціцца абком партыі.
 

да зместу