Аб гісторыі роднага краю, аб лёсах герояў і простых людзей, якіх узрасціла гэта зямля

IV

     У першай палове ліпеня 1941 года заставаліся часткова неакупіраванымі Старобінскі, Любанскі, Старадарожскі раёны Мінскай вобласці.
     Праз некалькі дзён па рашэнню ЦК КП(б)Б мы накіраваліся ў Мазыр, а затым — у палескую частку сваёй вобласці, адкуль павінны былі ажыццяўляць кіраўніцтва раёнамі.
     3 Мазыра, перад выездам у раёны, я звязаўся па тэлефоне з сакратаром ЦК КП(б)Б Панамарэнкам, які тады быў у Гомелі. Ён падрабязна распытаў, як мы падрыхтаваны да работы ў падполлі, як адчуваем себя, і, наколькі дазвалялі ўмовы, пацвердзіў дадзеныя мне раней указанні.
     — Жадаю вам шчасця і поспехаў,— сказаў ён на развітанне.— Цэнтральны Камітэт Камуністычнай партыі ставіць перад вамі вельмі адказную задачу. Майце на ўвазе, што кожны ваш крок павінен быць усебакова і вельмі грунтоўна абдуманы.
Акрамя сакратароў абкома з намі паехалі сакратар Плешчаніцкага райкома КП(б)Б тав. Мачульскі, абласны пракурор тав. Бондар і сакратар Слуцкага райкома партыі Аляксандра Ігнацьеўна Сцяпанава. Мы рашылі так: дакуль можна будзе — ехаць на машынах, а потым прабірацца пехатою. Усе стараліся хутчэй прыбыць на месца, каб неадкладна пачаць выконваць пастаўленыя задачы. Абставіны змяняліся з кожнай хвілінай. Там, дзе сёння не было немцаў, заўтра яны маглі быць. Мы не маглі і не мелі права марудзіць: чым хутчэй распачаць падпольную дзейнасць, тым больш шансаў на поспех.
     Узялі напрамак на Калінкавічы. Далей мелася на ўвазе прабірацца праз Азарычы ў Акцябрскі і Любанскі раёны. Прабірацца тымі больш глухімі дарогамі, якія яшчэ не заняты ворагам.
     Насустрач нам ішло многа войск, тэхнікі, праехаць было нялёгка. Але Войцік, мусіць, прадчуваючы, што хутка давядзецца развітацца і з машынай і, бадай, са сваёй шафёрскай прафесіяй, праяўляў цуды майстэрства: ён вітляў паміж сустрэчных машын і параконак з хуткасцю ластаўкі, іншы раз ставіў машыну ледзь што не рубам, аднак нідзе не збаўляў хуткасці. Са мной ехалі Мачульскі, Бондар і Сцяпанава.
     — Ты, мусіць, без вайны патрушчыш нам косці,— жартам сказаў я шафёру.
     — Машына павінна вытрымаць,— гучна адказаў ён,— а за сябе ручаюся.
Другая машына таксама не адставала ад нас. Там былі Барвашэня, Брагін, Бельскі, Свінцоў і Бастун.
     На ўскраіннай вуліцы ў Калінкавічах рашылі прыпыніцца, каб праведаць шлях далей. Загналі машыны ў вішняк, самі выйшлі, прыляглі на траве, закурылі. Я меркаваў знайсці каго-небудзь з раённых работнікаў, параіцца з імі, магчыма, узяць праважатага, калі самім цяжка будзе патрапіць.
     Побач на нізкім пеньчуку, відаць, нядаўна спілаванай вішні сядзеў стары чалавек і сумнавата паглядаў на бальшак. 3 выгляду чалавеку было гадоў пад семдзесят. 3-пад рудой кепкі звісалі на тонкую сухажыльную шыю пасмы сівых валасоў. Вочы ў яго былі маленькія і прыжмураныя.
     Пачуўшы дымок ад нашых папярос, стары пацягнуўся да нас, падсеў бліжэй, выняў люльку, а потым прывітаўся. Выгляд у яго быў зусім спакойны, нібыта абыякавы. Можна было падумаць, што яго не вельмі цікавіла, хто мы такія, адкуль і куды едзем. Вішняк быў сям-там паламаны, абшмарганы, трава прымята, бо, мусіць, не было той гадзіны, каб тут не спыняліся машыны.
     — Ці няма ў вас аганьку, таварышы начальнікі? — роўным, незалежным голасам спытаў стары. На слове «начальнікі» ён, відаць, наўмысля зрабіў націск.
      Бондар выняў запалкі, падаўся бліжэй да старога, каб даць яму прыпаліць, і ўбачыў, што ў люльцы няма тытуню. Гэта яго рассмяшыла, забаўна было тое, што стары прымяніў хітрыку малых.
      — Што ж ты, бацька, пустую люльку падсоўваеш?— смеючыся спытаў Аляксей Георгіевіч.
     — А я гэтыя дні і не нашу тытуню,— бестурботна адказаў стары.— Усё ваш брат спагадвае, ідзе тут і ідзе і ўдзень і ўночы... Мой вішняк, а ваша махорка...
     Бондар падсыпаў старому ў люльку, прыпаліў, І той усмак зацягнуўся, а потым закашляўся.
     — Нішто сабе, пякучая,— пахваліў ён,— гэта, бадай-што, мацней будзе за тую, што надоечы я курыў, давалі мне тут адны... Тыя пяшком ішлі, радавыя, мабыць.
     Стары памаўчаў з хвілінку, яшчэ раз зацягнуўся, а потым, пускаючы з-пад вусоў дым, прамовіў:
     — Едзеце, значыць, падаецеся?..
     — Ага, едзем,— у тон старому адказаў я.
     — I значкі ўжо, выходзіць, павыкалуплівалі...
    —У нас не было значкоў, мы не ваенныя. Стары падняў на мяне клінаватую, з загнутым угору кончыкам, бараду.
     — Не ваенныя. А якія ж вы?
     — Мы людзі тутэйшыя,— сказаў я.
    — Тутэйшыя?..— нібы сам сабе паўтарыў чалавек. Праз нейкую хвіліну сказаў яшчэ раз: «Тутэйшыя...» Потым гаварыў далей з абурэннем і простасардэчнай крыўдаю: — А падаецеся нябось туды,— ён паказаў рукою на ўсход,— туды, куды і ўсе тыя, нетутэйшыя, некаторыя...
     — Не, мы едзем туды,— заўважыў я і паказаў на захад. Стары сумеўся:
     — Як гэта туды, да немца? Там жа немец!
    — Мы ведаем, што там немец,— сказаў Мачульскі.— От і хочам біць ворага ў спіну, зайшоўшы яму з тылу.
     Стары ўсміхнуўся як быццам задаволена. Я падумаў, што такія весткі пра нас выклікаюць у яго пэўную павагу да незнаёмых падарожнікаў. Аднак праз якую хвіліну дзядуля зноў пачаў падсмейвацца і неяк своеасабліва, па-старэчаму, кпіць.
     — У тыл, значыць?..— павольна аглядаючы ўсіх нас, гаварыў ён.— Ведаю, што такое тыл ворага, бываў некалі. Яшчэ разам з Талашом ваявалі... Толькі хадзілі мы тады пехатою, аўтамабіля ў нас не было. Вось я і гляджу, у тыл ворага едзеце, думаеце партызаніць на машыне.— Ён паказаў на блішчастыя боты Свінцова.— Можа выйсці так, што машынка засядзе ў балоце, дык непрыемна будзе вылазіць...
Мачульскі ўсміхнуўся:
     — Як каму, дзядуля. Нам нічога не страшна. Мы смяяліся, слухаючы дзядулю, аднак кожны з нас разумеў, што ў гэтых словах многа шчырай праўды, што нам трэба зрабіць належны вывад з трапных заўваг былога партызана. I сапраўды, што ў нас была за вопратка? Я быў у паўваенным, зашчытнага колеру гарнітуры, падпяразаны шырокім рэменем. У чым працаваў у абкоме, у тым і паехаў. Прыблізна гэтак жа былі апрануты і мае таварышы. Такая вопратка была вельмі нязручная ва ўмовах падполля.
     Як на шчасце, у Калінкавічах мы сустрэлі знаёмага дырэктара леспрамгаса. У яго на складзе было некалькі камплектаў спяцовак для лесарубаў. Частку гэтага адзення ён аддаў нам. Неўзабаве ў абедзвюх аўтамашынах сядзелі ўжо не работнікі абласных устаноў, а звычайныя лесарубы.
     Трэба было неадкладна прабівацца наперад. Вядома, у гэтым было нямала рызыкі, але я чамусьці ўвесь час быў глыбока ўпэўнены, што мы праскочым.
     Дакладна распытаўшы, як лепш праехаць, рушылі ў напрамку Акцябрскага раёна. Ехалі з вялікай асцярожнасцю. Жыхары прыдарожных вёсак ручаліся больш за сваю вёску і рэдка калі за суседнюю. Нямецкіх войск, магчыма, і не было блізка, але людзі былі ў нейкай меры збіты з толку варожымі парашутыстамі.
    Хутка нам паведамілі, што ў цэнтр Акцябрскага раёна, у Карпілаўку, учора наведваліся нямецкія матацыклісты. Гэта азначала, што вораг недзе тут блізка, што трэба быць яшчэ болып асцярожнымі. Рашылі спыніцца ў адной прылеснай вёсцы, каб дэталёва разведаць абстаноўку ў гэтым раённым цэнтры. Пайшлі к людзям, пачалі распытваць. Весткі былі розныя. Адны казалі, што фашысты ўжо ў Карпілаўцы, другія,— што толькі разведка туды заглядвала, а трэція,— што ніхто там немца яшчэ і ў вочы не бачыў.
     Трэба было намацваць дарожку самім. Мне хацелася зрабіць гэта як можна хутчэй. Маруднасць у такі час была падобна злачынству. Усе згадзіліся са мною, а Бастун і Свінцоў пачалі ўносіць усякія абыходныя прапановы. Відно было, што яны пабойваюцца ехаць далей, толькі не могуць сказаць аб гэтым адкрыта. Каб хоць чым-небудзь прыкрыць сваё хістанне, яны пачалі выдумляць розныя прычыны аб залішняй рызыкоўнасці і нерэальнасці нашых намераў.
     — Вы баіцеся,— напрамік сказаў я.
     Свінцоў змяніўся ў твары, рукі ў яго задрыжалі. Нейкі час ён маўчаў, а потым, зірнуўшы на Баступа, заявіў:
     — Хоць і не баімся, а далей не паедзем. Прыпынімся тут, агледзімся, усе выведаем, а тады вырашым, што рабіць.
     Я напомніў ім пра партыйную дысцыпліну, пра абавязак камуністаў і кіруючых работнікаў, якія павінны, як і ўсе мы, выконваць заданне Цэнтральнага Камітэта.
Я даводзіў, што паводзіны Бастуна і Свінцова раўназначны дэзерцірству. Аднак бачачы, што сваімі ўчынкамі яны могуць не толькі замінаць, але і шкодзіць партызанскай справе, мы вырашылі выключыць іх з нашай падпольнай групы.
      Калі я паведаміў ім аб нашым рашэнні, яны нават не захваляваліся. I тады мы яшчэ больш упэўніліся, што зрабілі правільна.
     Гэта напамінала нам, што ва ўмовах падполля мы павінны асабліва ўважліва прыглядацца да людзей, лепш вывучаць і выхоўваць кадры.
      Мы былі ўпэўнены, што як толькі дабяромся да сваіх раёнаў, дык знойдзем там людзей добрых, сумленных, сапраўдных патрыётаў, якія будуць самаахвярна змагацца з фашысцкімі захопнікамі.
     Так мы паехалі ў Карпілаўку без Свінцова і Бастуна.
     У раённым цэнтры гітлераўцаў яшчэ не было. Недалёка адсюль, на чыгуначнай ветцы, стаялі нашы бронецягнікі і стрымлівалі варожую групоўку, якая рвалася на Даманавічы.
     Тут жа вялі баі нашы пяхотныя часці. Становішча байцоў было вельмі цяжкае. Сілы былі няроўныя, канчаліся боепрыпасы, але людзі змагаліся да астатняга патрона.
     Я зайшоў у райком. Тут нікога не было, апрача ўпаўнаважанага Палескага абкома партыі другога сакратара абкома таварыша Языковіча Фёдара Міхайлавіча. Убачыўшы мяне, ён здзівіўся і шчыра ўзрадаваўся.
     — Як ты сюды трапіў? — тармошачы мяне за плечы, пытаўся ён.— У чым справа, хто цябе паслаў сюды?
     — А ты чаго тут?— перапыніў я яго сустрэчным пытаннем.
     Языковіч коратка расказаў гісторыю сваіх ваенных спраў. Прыехаў ён сюды па заданню абкома. Узводзіў умацаванні, арганізоўваў самаабарону, а цяпер вось заняўся ўпарадкаваннем раненых і не можа пакінуць іх, хоць ужо два дні таму назад атрымаў распараджэнне вярнуцца ў Мазыр.
     — А дзе ж Ціхан Бумажкоў?— спытаў я.
     — Недзе там,— адказаў Языковіч і паказаў у той бок, адкуль чуліся частыя, сатрасаючыя зямлю разрывы.— Гэтага чалавека ўжо даўно тут няма. Як зачыніў свой кабінет у дні набліжэння ворага, дык з таго часу і не паказваецца. Камандуе знішчальным батальёнам. Учора разам з намеснікам старшыні райвыканкома Паўлоўскім спаліў тут 15 танкаў.
    Ціхана Бумажкова, першага сакратара Акцябрскага райкома партыі, я ведаў даўно. На сустрэчу з ім я разлічваў і ўскладаў на яе пэўныя спадзяванні. Бумажкоў, як мясцовы жыхар, добра асведамлёны работнік, безумоўна, дапамог бы нам, аднак калі сакратар ужо ўключыўся ў справу, то адрываць яго не было сэнсу.
     У душы мы толькі парадаваліся, што нашы знішчальныя атрады, ужо цяпер партызанскія, так гераічна змагаюцца з лютым ворагам.
     Я папрасіў у Языковіча даць нам праважатага. Паколькі Глуск быў ужо заняты немцамі, нам неабходна было прабірацца на Любань малаезджанымі дарогамі. Языковіч рэкамендаваў нам у якасці праважатага загадчыка сталовай райспажыўсаюза, бо гэты чалавек сам быў адтуль, куды мы ехалі. Акрамя таго што наш праважаты падрабязна абрысаваў нам абстаноўку, дык яшчэ і накарміў усіх гарачым абедам. Войцік так быў задаволены гэтым, што гатоў быў хоць цэлыя суткі вазіць такога праважатага.
     Так мы дабраліся да вёскі Забалацце Акцябрскага раёна. На гэты раз нам часта даводзілася вылазіць з машын, бо нямецкі знішчальнік як насеў на нас у пачатку дарогі, дык не даваў спакою аж да самай вёскі.
 

да зместу