Аб гісторыі роднага краю, аб лёсах герояў і простых людзей, якіх узрасціла гэта зямля

VII

     У Старобінскім раёне, згодна з рашэннем бюро абкома, заставаліся на месцы некаторыя члены бюро райкома, частка раённых і сельскіх работнікаў-камуністаў. Яшчэ на абласной нарадзе ў Мінску было дамоўлена, што адна з нашых падпольных явак на Старобіншчыне будзе ў вёсцы Доўгае, што старшыня Доўгаўскага сельсавета Гаўрыла Сцешыц, камуніст Антон Дрызгаловіч, старшыня скаўшынскага калгаса Зміцер Хаміцэвіч і яшчэ некалькі калгаснікаў застануцца ў падполлі. У вёсцы Доўгае Сцешыц павінен быў падрыхтаваць дзве-тры сакрэтныя базы для падпольнага абкома.
     Да Скаўшына мы падышлі ноччу. Немцаў у вёсцы не было. Адзін з вартавых, якія сустрэлі нас ля крайняй хаты, пазнаў мяне і, падышоўшы блізка, непрыкметна для другіх прывітаўся.
     — Я Крывальцэвіч,— ціха сказаў ён,— Якавам завуць.
     — А Гардзей Крывальцэвіч і Зміцер тут?— спытаў я.
     — Тут,— паспешліва адказаў Якаў. Неўзабаве высветлілася, што ў Змітра Хаміцэвіча таксама ўжо ёсць партызанская група. Спачатку апрача самога Хаміцэвіча ў ёй былі мясцовыя калгаснікі Яновіч Аляксандр і Чарняк Іван, а потым да групы далучыліся другія, і яна вырасла да 22 чалавек.
     Пры сустрэчы з намі Хаміцэвіч з пэўным гонарам, але ж і з ноткамі нездаволенасці ў голасе расказаў пра свой першы бой з акупантамі, што адбыўся ў пачатку ліпеня. Разведка данесла, што з Ананчыц на Даманавічы ідзе нейкая фашысцкая часць. Хаміцэвіч сабраў партызан і аддаў загад сустрэць ворага агнём. К гэтаму часу ў групе быў ужо ручны кулямёт, чатырнаццаць вінтовак, пяць аўтаматаў, пісталеты. Байцы раздзяліліся на тры часткі і заляглі пры дарозе, недалёка ад разбуранага моста. Паабапал дарогі быў густы зараснік, месцамі балота. Сунуцца ў гэты лес адразу немцы не адважыліся і выслалі наперад разведку. Разведчыкаў было нямнога, іх варта было прапусціць і ўдарыць па асноўнай сіле, але Хаміцэвіч, яшчэ не прызвычаены да баёў у такіх умовах, не рашыўся на гэта. Партызаны адкрылі агонь па разведчыках і двух адразу ж забілі. Пакуль тут вялася перастрэлка, нямецкая часць разгарнулася, пачаўся няроўны бой,— гітлераўцы пусцілі ў ход мінамёты. Маленькі атрад, вядома, не мог выстаяць супраць такой сілы,— давялося яму адысці ў глыб лесу. Акупанты амаль увесь той дзень абстрэльвалі з мінамётаў зараснікі і ўсё не асмельваліся падыходзіць к Даманавічам. Яны, відаць, былі ўпэўнены, што тут дзейнічае рэгулярная часць Чырвонай Арміі.
     Параіўшыся з мясцовымі камуністамі, мы часова спыніліся ў вёсцы Скаўшын, таму што тут менш было дарог і немцы наязджалі не так часта. Трэба было неадкладна ўстанавіць непасрэдную сувязь з падпольным цэнтрам раёна. На Старобіншчыне павінны былі застацца старшыня райвыканкома Васіль Меркуль, рэдактар раённай газеты Іван Жаўноў, сакратар райкома камсамола Малкін, упаўнаважаны камітэта нарыхтовак Мікіта Бандаравец і рад іншых мясцовых работнікаў.
      Мы паслалі на сувязь з імі Якава Крывальцэвіча. Ён вярнуўся на другі дзень і перадаў мне невялікі пакецік, старанна загорнуты ў тканіну.
     — Ад Гаўрылы,— сказаў ён коратка і здаволена ўсміхнуўся.
     — 3 вёскі Доўгае?— спытаў я.
     — Так.
     Гэта была сапраўды радасная з'ява. Гаўрыла Сцешыц быў вядомы тут і як партызан грамадзянскай вайны. Зразумела, што яго вопыт мог прынесці нам вялікую карысць.
     У запісцы, якая была ўкладзена ў пакецік, Гаўрыла паведамляў, што група раённых работнікаў знаходзіцца цяпер паблізу вёскі Чырвоны Бераг, былы Гнойны Рак, што ў бліжэйшыя дні ён асабіста наладзіць сустрэчу падпольнага абкома са старобінцамі. У пакеціку таксама былі і лістоўкі. Мы разгарнулі іх і здзівіліся: зусім свежыя лістоўкі, яшчэ нават фарбай пахла ад іх.
      А Хаміцэвіч чамусьці зусім не здзівіўся. Ён паклаў лістоўкі сабе за пазуху і ўдзячна сказаў:
     — От добра, гэта ўжо чацвёртая. Аддам сваім хлопцам, яны ўраз расклеяць...
     I ў сувязі з гэтай лістоўкай Хаміцэвіч расказаў пра некалькі фактаў з работы членаў бюро Старобінскага райкома партыі ў самыя першыя дні вайны.
Незадоўга да акупацыі райцэнтра старобінцы пачалі рыхтавацца да падпольнай работы. Жаўноў быў накіраваны ў Слуцк, каб дастаць там тэксты апошніх паведамленняў з Масквы. Гітлераўцы страшэнна бамбілі горад, амаль усе вуліцы былі ахоплены пажарам, аднак Жаўноў усё ж здолеў звязацца з мясцовай рэдакцыяй.
     Вярнуўшыся дадому, Жаўноў выклікаў наборшчыц Вольгу Мялешка і Жэню Верабей.
     — Ідзіце ў друкарню,— сказаў ён ім,— будзем прадаўжаць работу.
     Дзяўчаты на момант разгубіліся:
     — Немцы зусім блізка.
     —Нічога,—заспакоіў іх Жаўноў.—Вокны ад вуліцы заб'ём дошкамі, пакінем толькі адно застаўное акенца ад ракі. Працаваць будзем па начах.
     I дзяўчаты пайшлі набіраць. Хутка была надрукавана лістоўка са зваротам партыі і Урада да ўсіх савецкіх людзей, а потым Жаўноў, Меркуль і Бандаравец разаслалі яе па сельсаветах.
     Усе першыя дні акупацыі старобінскія падпольшчыкі знаходзіліся ў сваім жа гарадскім пасёлку, збіралі зброю, боепрыпасы і адну за другой выпускалі лістоўкі. Трэцяга ліпеня яны прынялі па радыё прамову Вярхоўнага Галоўнакамандуючага і ў той жа дзень выпусцілі яе вялікім тыражом. Лістоўка з гэтай прамовай была разаслана ва ўсе сельсаветы і калгасы раёна.
     У першай дэкадзе ліпеня, калі заставацца на месцы стало ўжо немагчыма, старобінскія падпольшчыкі разбурылі друкарню, а ўвесь шрыфт, рулоны паперы і запасную друкарскую машыну вывезлі ў лес.
     У Скаўшыне мы прабылі нядоўга. Гітлераўцы пасля сутычкі з групай Хаміцэвіча пачалі старанна высочваць партызан і неўзабаве напалі на наш след. Аднойчы позняй ноччу прыбег да нас Якаў Крывальцэвіч і паведаміў:
     —У Даманавічы наехала многа немцаў, яны збіраюцца акружыць Скаўшын.
     Трэба было неадкладна здымацца. Пры дапамозе тутэйшых калгаснікаў мы вызначылі новую яўку і рашылі прабірацца ў вёску Драчава. Паслалі разведку, і аказалася, што ўсе выхады з Скаўшына ўжо блакіраваны. Справа ўскладнялася яшчэ тым, што Іосіф Аляксандравіч Бельскі ў гэты час захварэў і не мог ісці. Мясцовыя патрыёты дапамаглі яму надзейна схавацца, а мы выйшлі агародамі за вёску.
     Праз некалькі дзён Якаў Крывальцэвіч прыехаў у Драчава з Бельскім, а неўзабаве пасля гэтага прыйшоў да нас сувязны ад Меркуля і Жаўнова.
     Вёска Чырвоны Бераг знаходзілася кіламетраў за пяць ад Драчавы. Месца зручнае для прыпынку: навокал лес, балоты, вялікіх дарог блізка няма. Тут мы і сустрэліся са старобінскай групай. Апрача Меркуля, Жаўнова, Бандараўца ў вёсцы былі яшчэ некаторыя раённыя работнікі: Мурашка, Шырын, Хініч, Садоўскі, Хоміч, старшыні калгасаў Бародзіч, Дрызгаловіч. Група трымала цесную сувязь з мясцовымі камуністамі і актывам. Тут ішло чыста франтавое, напоўненае баявымі справамі жыццё. Кожны дзень старобінскія партызаны выходзілі на заданне: падрывалі масты, псавалі дарогі, палілі нямецкія склады. Яшчэ калі не было ў іх ні толу, ні мін, ні клінняў для крушэння цягнікоў, яны ўжо скінулі пад адхон буйны варожы эшалон. Як гэта ямы зрабілі? Паслалі групу партызан у Жыткавіцкі раён. Паслалі з ламамі, лапамі, чыгуначнымі ключамі, і тыя проста паразварочвалі рэйкі. Яшчэ пе маючы неабходнай зброі, яны разам з групай Гаўрылы Сцешыца абстралялі з засад матарызаваную фашысцкую групу, на некалькі дзён затрымалі яе. Гэта была вялікая заслуга старобінцаў.
     Васіль Меркуль па прыродзе маўклівы чалавек, але часта ўспамінаў пра гэта і расказваў з ахвотай і гонарам.
     Акупанты павінны былі ісці са Старобіна ў напрамку райцэнтраў Леніна — Жыткавічы — Петрыкаў і далей на Мазыр. Першым даведаўся пра гэта Гаўрыла Сцешыц праз сваіх сувязных у Старобіне. Даведаўся і паведаміў Меркулю. Калі праверылі факты, то дадаткова высветлілася, што варожая воінская часць накіроўваецца на адзін з важнейшых участкаў фронту.
     Меркуль аддаў загад выступіць. Пастроіліся партызаны — камандзір абышоў строй: мала байцоў, вельмі мала. Там цэлая часць, а тут якіх два дзесяткі чалавек.
     I ўсё ж вырашылі абстраляць акупантаў, выкарыстаць для гэтага групу партызан Сцешыца і Хаміцэвіча, мабілізаваць усе рэзервы. Не ўдасца нанесці страты ворагу, дык хоць затрымаць фашыстаў.
     Выйшлі на дарогу каля вёскі Доўгае і прадумана, з улікам усіх акалічнасцей, расставілі засады. Уперадзе фашысцкай часці рухаўся атрад матацыклістаў. Крайняя засада прапусціла яго на пэўную адлегласць і адкрыла агонь. Гітлераўцы рынуліся наперад, а там іх сустрэла другая засада. Некалькі матацыклістаў было забіта, астатнія пакідалі машыны і рассыпаліся па кустах.
     Для расчысткі дарогі немцы выслалі роту аўтаматчыкаў. Завязаўся бой. Варожая разведка вымушана была залегчы і выклікаць падмацаванне. Бой цягнуўся доўга, а пад канец дня нямецкае камандаванне выслала яшчэ адну роту з заданнем акружыць партызан і ўзяць жывымі.
     Нічога з гэтага не выйшла. Заняўшы зручныя пазіцыі, народныя мсціўцы прадаўжалі абстрэльваць ворага і знясільваць яго. Настала ноч. Гітлераўскія штабісты думалі, што вельмі буйныя сілы дзейнічаюць супраць іх, і раніцай выслалі полк для прачоскі лесу. Прачосвалі яны ўвесь наступны дзень, але ж партызаны былі ўжо ў другім месцы. Калі фашысты асмеліліся нарэшце рушыць наперад, партызанскія кулі зноў пасыпаліся на іх. Пад Даманавічамі гітлераўцаў яшчэ раз «пачаставалі», пад Чырвоным Возерам — яшчэ.
      Такім чынам, буйная аператыўная часць нямецкага цэнтральнага фронту ішла па старобінскіх дарогах каля тыдня.
     Былі ўжо ў старобінскіх партызан і такія баявыя эпізоды, пра якія з вялікім захапленнем і пашанай гаварылася ў народзе.
     Нешта падобнае выпала на долю Мікалаю Шатнаму, аднаму з радавых партызан атрада Меркуля. Атрымаўшы дазвол ісці на заданне, ён узяў з сабою яшчэ двух хлопцаў і накіраваўся на шлях у засаду. Што яму хацелася зрабіць? Шатнаму не давала спакою ідэя захапіць нямецкую легкавую машыну, тым больш што па спецыяльнасці ён быў аўтамеханік.
     Справа нялёгкая. Падарваць аўтамабіль, падбіць — прасцей, але ж на пашкоджанай машыне не паедзеш. Важна было раздабыць машыну на хаду, ды не абы-якую, а камфартабельную, лепшай маркі.
     Выцягнулі хлопцы папярочную плашку з аднаго невялічкага мосціка і паблізу ў кустах заляглі. Можа, з паўдня ляжалі, пакуль дачакаліся зручнага ныпадку. Нарэшце доўгачаканая машына падышла. Лакіраваная, вёрх фарсіста апушчаны, блішчастыя палоскі паабапал кузава. Шатны як глянуў, дык аж накалаціўся ад нецярплівасці.
     Шафёр уз'ехаў на мост і, убачыўшы шырокую шчыліну, спыніўся. Вылез з-за руля і тут жа ўпаў, збіты снайперскай куляй Шатнага. Астатнія гітлераўцы, адзін з іх афіцэр, нават не паспелі схапіцца за зброю.
     Паехаць бы цяпер у лагер,— трафеі былі на рэдкасць добрыя, але нястрымная натура Шатнага не магла гэтым задаволіцца. У яго адразу ж узнікла ідэя праехаць на трафейнай машыне па нямецка-паліцэйскіх гарнізонах, паглядзець, што там цяпер робіцца, якія збіраюцца сілы? Адвёўшы машыну ў лес, ён хутка ўсцягнуў на сябе камбінезон забітага шафёра, а сваім сябрам загадаў — аднаму пераапрануцца ў форму нямецкага обера, а другому — быць перакладчыкам. Што б «пан афіцэр» або нават шафёр ні сказалі, усё перакладчык павінен дакладна перадаць паліцаям. I не запінацца, а гаварыць гладка і трымаць грозны тон.
     Пабывалі ў Даманавічах, у Доўгім, у Махнавічах. Паліцэйскія ў струнку выцягваюцца, чэсць аддаюць. Рашылі паехаць у мястэчка Пагост. Там быў вялікі паліцэйскі гарнізон. Вартавыя прапусцілі іх. Праехаў Шатны па адной вуліцы, па другой, і раптам у яго ўзнікла новая ідэя: захапіць пагосцкага бургамістра з усімі яго паперамі. Такое заданне ад Меркуля было ўжо даўно. Але ажыццявіць яго да гэтага часу не было магчымасці.
     Дагнаўшы на вуліцы аднаго паліцая, «афіцэр» загадаў яму паказаць, дзе жыве пан бургамістр. Паліцэйскі ўгодліва сеў у машыну і прывёў партызан к самаму дому свайго начальства. Бургамістра не было ў хаце, але той жа паліцэйскі хутка знайшоў яго.
     У парозе бургамістр зняў шапку, спачатку нізка пакланіўся, паказаўшы «гасцям» потную лысіну, а потым брава выпраміўся.
«Афіцэр» буркнуў нешта незразумелае, замахаў рукамі, а перакладчык закрычаў на ўсю хату:
     — Дзе бадзяешся ў службовы час, гарбаты дурань?! Хіба не ведаў, што пан гарадскі камендант меў гонар прыехаць сёння.
      — Не ведаў, паны, не ведаў! — дрыготкім голасам апраўдваўся бургамістр.
     — Збірайся, паедзеш з намі! — было загадана яму.— Бяры з сабою ўсе дакументы!
     Шатны меў намер прывезці бургамістра і здаць свайму камандаванню, але, заехаўшы ў лес, не вытрымаў, спыніў машыну і пачаў сам дапытваць фашысцкага прыслужніка.
     — Давай сюды паперкі! — загадаў Шатны ўжо без перакладчыка.
Бургамістр скурчыўся, пабялеў. Прагледзеў Шатны адну паперку, другую і адклаў іх убок. Потым дастаў з папкі прадаўгаваты ліст, і на твары яго з'явіліся суровыя рысы.
     — Чыя работа?— грозна спытаў Шатны.
   —Гэта мне прыслалі,— стараўся апраўдацца бургамістр,— паднявольны я чалавек.
     — Брэшаш! — крыкнуў Шатны.— Сам ты вынюхваў, высочваў... Хочаш выслужыцца перад Гітлерам.
     У руках грознага «нямецкага шафёра» быў спіс старобінскіх падпольшчыкаў. Бургамістр склаў яго для вялікай угоды свайму начальству, а выйшла зусім іншае. Спіс трапіў у рукі партызан, і вось Шатны цяпер чытае яго. Што далей чытае, то ўсё больш і больш сціскаюцца ад абурэння яго вусны, хмурнее твар. У лісце зверху быў запісаны Меркуль, потым Жаўноў, Бандаравец, Бародзіч, Шырын і іншыя.
    — Глядзі,— звяртаецца Шатны да свайго «афіцэра» і паказвае яму спіс— Птушачкі стаяць насупраць кожнага прозвішча, а ў дужках — чорныя крыжы.
     — А вось і ты,— заўважае «афіцэр», глянуўшы ў канец спіса.
Шатны шпарка пераварочвае ліст: сапраўды тут запісана яго прозвішча і насупраць — крыж.
     — Што гэта азначае?! — крычыць Шатны і падпосіць паперку пад блізарукія вочы бургамістра.
     Той апантана круціць галавой:
     — Не ведаю, нічога не ведаю...
     —Ага, не ведаеш,— яшчэ больш абураецца ІІІатны і выштурхоўвае бургамістра з машыны,— дык вось я табе растлумачу...
     Пазней Меркуль дакараў Шатнага і хацеў нават сурова пакараць за самавольства. Ніхто не дазваляў Шатнаму ўчыняць расправу над бургамістрам, хоць той і заслугоўваў гэтага.
     — Не вытрымаў, таварыш камандзір,— шчыра прызнаўся Шатны.— Як убачыў чорны крыж насупраць свайго прозвішча, закіпела ў грудзях. Не вытрымаў...
На другі дзень пасля сустрэчы са старобінскай групай у Чырвоным Беразе адбылося пасяджэнне бюро абкома. Перш-наперш было абмеркавана пытанне аб сувязі з другімі раёнамі. У нас былі падпольшчыкі ў Чырвонаслабодскім, Капыльскім, Грэскім раёнах, у Бабруйску, Слуцку, Барысаве. Вялікая група камуністаў была пакінута ў Мінску. Для сувязі з імі прызначылі ўпаўнаважаных абкома. Для непасрэднага кіраўніцтва партызанскай барацьбой на Старобіншчыне было зацверджана бюро раённага камітэта КП(б)Б. У яго ўвайшлі Меркуль, Жаўноў, Дрызгаловіч, Шырын і Бандаравец.
     На гэтым пасяджэнні ўзнікла адно нечаканае пытанне. Калі зайшла гаворка аб палітыка-выхаваўчай рабоце сярод насельніцтва, адзін са старобінскіх камуністаў кінуў рэпліку:
     — Трэба гітлераўцаў біць, а не хадзіць па вёсках.
     Некаторыя яго падтрымалі. Яны імкнуліся давесці, што цяпер быццам бы не да сходаў, што трэба канцэнтраваць увагу на адным, галоўным,— на баявых аперацыях.
     Яўная недаацэнка палітыка-выхаваўчай работы сярод насельніцтва ў першыя дні акупацыі таіла ў сабе вялікую небяспеку. Бюро абкома рашуча асудзіла такія настроі. Таварышы не разумелі, што цяпер, як ніколі, патрэбна было людзям праўдзівае бальшавіцкае слова. Былі намечаны мерапрыемствы па масавым выпуску лістовак, распаўсюджванню надрукаванай прамовы Вярхоўнага Галоўнакамандуючага. У сельсаветы і калгасы былі накіраваны ўпаўнаважаныя райкома. На іх ускладалася задача растлумачваць усюды рашэнні ЦК КП(б)Б і Мінскага абкома аб разгортванні партызанскага руху.
     Кожны партызан павінен быць нястомным агітатарам — такі прынцып быў узяты абкомам з першых дзён падполля.
     Толькі мы сабраліся разыходзіцца, як у хату ўвайшоў сувязны з Даманавіч, ад Хаміцэвіча. Ён прынёс нам цяжкую вестку: учора эсэсаўцы расстралялі Якава Крывальцэвіча. Нічым не пажывіўшыся ў часе налёту на вёску Скаўшын, фашысты рынуліся на Осава, на Даманавічы. Хаміцэвічу з групай удалося праслізнуць, а Якаў трапіў у рукі акупантаў.
      Фашысцкая нечысць радавалася. У вышэйшы штаб было паслана крыклівае паведамленне, што разгромлены буйны цэнтр бальшавіцкага падполля, што на працягу аднаго-двух дзён усе падпольшчыкі на Палессі будуць вылаўлены і знішчаны. Саманадзейнаму ворагу, які прывык на Захадзе да лёгкіх перамог, і ў галаву не магло прыйсці, што на савецкай зямлі будзе зусім інакш. Немцы думалі, піто калі ў руках адзін партызан, то будуць тут і ўсе. Свая кашуля бліжэй да цела: паабяцай чалавеку жыццё — ён усё скажа.
     Спадзеючыся, што так зробіць і Якаў Крывальцэвіч, у штабе яму прапанавалі цыгарэту і ліст паперы.
      — Пішы,— сказалі яму,— старайся прыпомніць усіх.
     I афіцэр з перакладчыкам выйшлі, у пакоі застаўся толькі вартавы.
     Праз нейкі час афіцэр вярнуўся. Цыгарэта ляжала перад Якавам на тым жа месцы, на лісце паперы не было ніводнай літары. «Рус непісьменны»,— вырашыў афіцэр і загадаў перакладчыку запісаць усё, што арыштаваны скажа.
     Перакладчык сеў насупраць і ўставіўся ў Крывальцэвіча змяінымі вачыма.
     —Што, толькі крыжыкі ставіць умееш? — кпліва запытаўся ён.— Пералічвай, я сам запішу.
     — Запішы сабе на скуры,— спакойна адказау Крывальцэвіч, — што мы не тыя, за каго вы нас лічыце.
     Афіцэр глянуў на перакладчыка, той крыва ўсміхнуўся і працадзіў:
     — Герой у лапцях! Тут гэта ў модзе.
     —Скажы «герою»,— абыякава кінуў фашыст, —што мы не любім марудзіць. Калі яму цяжка ўспомпіць тое, што нам трэба, дык можам дапамагчы.
     Ен пастукаў пальцам па кабуры, ступіў крок да акна, а калі перакладчык павярнуўся, каб зноў упіцца вачыма ў Крывальцэвіча, раптам крыкнуў фашысцкаму паслугачу:
     — Слухай, морда!
     — Слухаю, пан,—угодліва залямантаваў перакладчык і адразу ж неяк згорбіўся і заміргаў вачыма
     Афіцэр сказаў:
    — Не спяшайся,—і зноў глянуў на кабуру — Скажы, што нямецкія ўлады не застануцца ў даўгу за добрыя паслугі. Рус можа атрымаць грошы, можа атрымаць кавалак зямлі, які ў яго бальшавікі, напэўна, адабралі.
     Перакладчык стараўся быць арыгінальным.
    — Зямля ў цябе была? — спытаў ён у Крывальцэвіча.
    Якаў маўчаў, у вачах яго свяцілася нянавісць і згада.
    — Вядома, была,— заспяшаўся перакладчык — І колькі, мусіць, малавата. Ну, пры новай уладзе ты можаш атрымаць больш... Тэ-эк... — Перакладчык адставіў ніжнюю губу, ашчэрыў зубы. — I лічы, што дарам, так сабе, за малаважную дробязь...
    — Сабака! — са злосцю сказаў Крывальцэвіч.— Вылюдак! I як цябе зямля носіць, паганца?!
     У той дзень дапытвалі Крывальцэвіча некалькі разоў. Спачатку стараліся перахітрыць яго, падкупіць, потым пагражалі смерцю, катавалі. Штабу трэба было здымацца —забралі Якава з сабою. Па дарозе білі кіямі, ставілі да дрэва, потым зноў спрабавалі ўлагодзіць яго, вырваць прызнанне ашуканствам.
     — Адкуль ён родам?— запытаўся раптам афіцэр у перакладчыка.
     — Як адкуль?— не зразумеў пытання перакладчык.
     — Дзе яго дом, сям'я, жонка?
     — Са Скаўшына,— адказаў перакладчык.
     — Добра, мы яго прымусім гаварыць.
    У Скаўшыне гітлераўцы запоўнілі двор Крывальцэвіча. Быў намер захапіць бацькоў, жонку, дзяцей і катаваць іх да таго часу, пакуль арыштаваны не загаворыць. Але хата была пустая, як і многія іншыя: скаўшынцы пасля налёту акупантаў падаліся ў лес.
      Тады фашысты вырашылі прымусіць Крывальцэвіча прызнацца, дэманструючы перад ім сваю лютасць. Яны ўжылі своеасаблівую псіхалагічную атаку, шукалі ў чалавека слабых мясцін. Яны спачатку знішчылі ўсё, што было ў Крывальцэвіча: пабілі мэблю, пасуду, забралі вопратку, збожжа. Потым пачалі паліць будынкі. Спачатку запалілі гумно, потым хлеў, праз некаторы час хату. Крывальцэвіча трымалі на вуліцы наўмысля для таго, каб ён усё гэта бачыў.
      Нішто не пахіснула мужнага савецкага чалавека. Загінуў ён, не сказаўшы фашыстам ні слова аб партызанах. Па сутнасці, ён выратаваў першыя зародкі падполля на Старобіншчыне.
     Самаадданы, глыбока патрыятычны ўчынак Якава Крывальцэвіча, беспартыйнага чалавека, радавога калгасніка, невыказна ўразіў нас, усхваляваў сваёй веліччу, высакародствам. Да болю ў душы шкада было, што ён загінуў, што не паспеў як мае быць паказаць свае сілы і свае здольнасці.
      Але ж гэта яшчэ раз сцвярджала, што сілы нашы пепераможныя, што такі народ, як наш, ніколі не скарыцца ворагу. Якая захапляючая сіла, якая мужнасць! Першыя дні вайны... Яшчэ не сабраны сілы ў тыле ворага, яшчэ ў некаторых месцах туляецца па кутках паніка, няўпэўненасць, а чалавек ужо без хістання выступіў супраць вялізнай узброенай зграі, ён смела заглянуў у вочы смерці і не здрыгануўся, не пахаладзеў ад страху. I ён, бясспрэчна, перамог, хоць і аддаў за перамогу сваё жыццё.
     Смерць Крывальцэвіча была цяжкай стратай і вельмі сур'ёзным папярэджаннем. Пасля гэтага выпадку нам стала ясна, што адразу ж трэба ўносіць некаторыя змены ў нашу тактыку. У першыя дні падполля мы не дамагаліся таго, каб кожная наша партызанская група пераходзіла на баявое становішча і базіравалася ў лесе: некаторым быў сэнс не адрывацца ад сваёй вёскі, абрастаць рэзервам, супрацьстаяць з'яўленню паліцэйскіх гарнізонаў. У гэтым было нямала дадатнага, аднак, як паказала практыка, адмоўнае пераважала. Жывучы дома, не на лагерным становішчы, партызаны маглі часам не ўлічваць неабходнасці суровай канспірацыі, баявой дысцыпліны, часта трапляць у пасткі.
      На бюро было вынесена рашэнне перавесці старобінскія групы на лагерна-баявое становішча, як належыць узброіць іх і падначаліць адзінаму кіраўніцтву — бюро падпольнага райкома партыі. Быў узяты курс на тое, каб з першых крокаў партызанскія групы станавіліся партызанскімі атрадамі, прывучаліся ажыццяўляць шырокія баявыя аперацыі, манеўраваць, аказваць супраціўленне. А будуць у партызанаў поспехі ў барацьбе з ворагам, будзе ім і падтрымка народа. Людзі дома не падвядуць і ў лес дарожку знойдуць.
 

да зместу