Аб гісторыі роднага краю, аб лёсах герояў і простых людзей, якіх узрасціла гэта зямля

XVII

     Камандзіры разышліся, у лагеры зноў стала ціха. Эсэсаўца адвялі ў адзін з атрадаў. Яго трэба было б неадкладна даставіць у Беларускі штаб партызанскага руху або ў штаб фронту, аднак такой магчымасці мы пакуль што не мелі. Нам заставалася толькі адно — пастарацца як мага хутчэй пераправіць за лінію фронту дакументы, адабраныя ў фашысцкага афіцэра.
     Бывае, што апошнія дні восені раптам захочуць паказаць сваю лагоду: напоўняцца даволі светлымі праменнямі сонца, заблішчаць павуцінкамі інею. Тады і верыць не хочацца, што на парозе ўжо зіма, што з часу на час трэба чакаць вялікіх маразоў, снягоў і завірух.
     Сёння прыкладна такі ж самы дзень, і таму амаль ніхто не сядзіць у зямлянцы. Нават Аляксей Георгіевіч выйшаў з зямлянкі на падмерзлую мураву і прымасціўся каля аганька. За апошні час ён прыкметна паправіўся, нага падгаілася: пры дапамозе кастыля ўжо можна было хадзіць.
       Два маленькія аганькі гараць на пляцоўцы нашага лагера. Так больш спадручна і практычна. Калі ў прахладку гарыць, патрэсквае сучкамі аганёк, кожнаму хочацца падысці да яго, пагрэць рукі. А месца на ўсіх не хопіць каля маленькага аганька. Раскладваць жа вялікага нельга: далёка будзе відзён дым. Таму і гараць два маленькія аганькі, каля кожнага з іх сядзіць па тры-чатыры чалавекі, вольных ад службы.
     Гарбачоў размаўляе з ніжынскімі камсамольцамі. Яны яшчэ пакуль што тут, але ноччу зноў павінны ісці на канспіратыўныя кватэры, там яны больш патрэбны. Побач з Гарбачовым сядзіць Адам Майстрэнка, сакратар Любанскага райкома камсамола. Тут ідзе гаворка пра камсамольскае падполле, і ў прыватнасці пра Феню Конанаву, кіраўніка Ніжынскай камсамольскай падпольнай арганізацыі. Нельга Конанавай больш заставацца ў сваёй зоне. Пасля здарэння з эсэсаўскім афіцэрам у Любані акупанты пачалі ганяцца за ёй, спецыяльныя разведатрады гойсалі па ўсіх навакольных вёсках, асабліва лютавалі яны ў Ніжыне.
     Да агню падышлі Бельскі, Варвашэня. Яны таксама загаварылі аб становішчы Фені Конанавай і аб камсамольскім падполлі наогул. Гэта пытанне вельмі хвалявала нас. 3 камсамольскім падпольным кіраўніцтвам у вобласці пакуль што не надта ладзілася. Праўда, у нас быў ужо абком камсамола, у большсці раёнаў былі створаны райкомы камсамола, аднак працавалі яны яшчэ слабавата. У першыя месяцы вайны ўзначальваў камсамольскую работу ў падполлі былы сакратар Мінскага абкома камсамола Мальчэўскі. Падполле, як вядома, патрабавала вялікай волі ад кіраўніка. Мальчэўскі ж паказаў сябе чалавекам хісткім, маланадзейным. Праз некаторы час ён кінуў абком, адседжваўся ў сваёй радні, а потым самавольна пачаў прабірацца ў савецкі тыл.
     Мы звярнуліся ў ЦК КП(б)Б да таварыша Панамарэнкі і ў ЦК камсамола Беларусі да таварыша Зімяніна з просьбай прыслаць на Міншчыну моцных, правераных камсамольскіх работнікаў. Неўзабаве былі прысланы да нас таварышы Канаплін, Дзенісевіч і Сцепанцоў. Міхаіл Васільевіч Зімянін сам прыбыў у штаб Мінскага партызанскага злучэння і адсюль кіраваў работай па ўцягненню моладзі Беларусі ў актыўную барацьбу супраць гітлераўскіх захопнікаў. Камсамольская работа пачала хутка ажываць і ўзмацняцца.
     Слуцкая, Капыльская, Старадарожская, Любанская, Грэская і Старобінская камсамольскія арганізацыі былі самыя моцныя. 3 вясковых — самай буйной і актыўнай лічылася Ніжынская камсамольская арганізацыя. У гэтым была вялікая заслуга маладой настаўніцы камсамолкі Фені Конанавай. I калі цяпер перакінуць Феню Конанаву на другі ўчастак, паўставала пытанне — ці не паслабне работа ў Ніжыне.
     Гэтая справа вельмі непакоіла Івана Дзянісавіча, які сам некалькі разоў быў у Ніжынскай арганізацыі, ведаў там амаль усіх камсамольцаў, сістэматычна дапамагаў ім у рабоце. Бюро абкома дэталёва абмеркавала далейшы лёс Ніжынскай камсамольскай арганізацыі і бліжэйшыя задачы іншых падпольных маладзёжных груп. Мы прыйшлі к такому вываду, што Конанаву неабходна забраць з Ніжына і накіраваць яе на працу ў Любанскі райком камсамола. У яе ўжо ёсць пэўны вопыт, практыка, няхай звязваецца з вясковай моладдзю і з моладдзю райцэнтра, камсамольцамі, дапамагае ім уключыцца ў падпольную барацьбу. У Ніжыне можна будзе знайсці ёй замену.
     Родзічаў Фені і блізкіх, якім мог пагражаць арышт, а таксама яе новую сяброўку «падпольную сястру» Любу мы вырашылі забраць у атрады або перасяліць у іншыя, больш аддаленыя вёскі раёна, дзе іх ніхто не ведаў. Зрабіць гэта, побач з іншымі мерапрыемствамі, было даручана Адаму Майстрэнку.
     Ля другога агеньчыка сядзелі Бердніковіч, Гальчэня і старшыня калгаса Андрэй Труцікаў. 3 пабочных людзей толькі ён адзін ведаў сцежку на наш новы астравок і мог хадзіць да нас самастойна. Гальчэня паказаў яму гэтую сцежку, бо Труцікаў быў добрым нашым памочнікам па ўсіх падпольных і інтэнданцкіх справах. Ён вывеў з акружэння многа нашых байцоў, стварыў некалькі баз узбраення, калі фронт праходзіў ужо каля Гомеля. Ён здолеў зберагчы амаль усё калгаснае дабро. Калі набліжаліся да раёна акупанты, Труцікаў са сваімі калгаснікамі разбурыў усе навакольныя масты, заваліў дарогі лесам, засыпаў у некалькіх месцах меліярацыйную канаву і забалоціў грэблю. Такім чынам, акупанты ў летні час не вельмі траплялі ў вёску, а калі іншы раз і траплялі, дык нідзе нічога не маглі знайсці, бо ўсё было добра схавана.
     У Азярным былі вялікія запасы хлеба, гародніны, жывёлы. Нездарма партызаны называлі гэтую вёску цэнтральнай партызанскай базай. Стары Андрэй заўсёды дапамагаў партызанам, калі ў тых ці іншых атрадах выходзілі прадукты.
     Вельмі каштоўным было тое, што гаспадарлівы і руплівы Труцікаў здолеў арганізаваць нам памол зярна. У першыя месяцы партызанскай дзейнасці гэта мела вялікае значэнне. Збожжа ў нас было: пры разгроме гарнізонаў мы забіралі нямецкія запасы, збожжа нам маглі даць і калгасы, а вось мукі мы пакуль што ўдосталь не мелі. Амаль усе млыны ў часе вайны стаялі, ды наўрад ці хто ўзяўся б прывезці ў млын адразу некалькі мяшкоў збожжа: гэта выклікала б падазронасць з боку акупантаў. Таму Труцікаў малоў пакрысе, нібы асабіста для самога сябе. Пасля ён знайшоў яшчэ адзін спосаб: пусціў у ход усе жорны, якія былі ў вёсцы, зрабіў яшчэ з наўдзесятка новых. Калгаснікі круцілі гэтыя жорны, і мука памаленьку сыпалася і сыпалася. Зразумела, што гэта не вырашала нашай мучной праблемы поўнасцю, але ўсё ж дапамога была значная, тым больш што і многія іншыя калгасы ўзялі з Азярнога прыклад.
     Пазней Труцікаў удасканаліў сваю мукамольную механіку. Стаяў недалёка ад вёскі стары, амаль зусім ужо збуцвелы вятрак. Калгас не выкарыстоўваў яго, бо рамонт каштаваў бы вельмі дорага. I вось заглянуў аднаго разу сюды Труцікаў. Абышоў ветрачок кругом, пастукаў пальцамі па аголеных страпілах, агледзеў стаян і вырашыў: «Учора гэта была куча дроў, а сёння гэты млынок можа спатрэбіцца... Хто будзе ведаць, што тут партызаны мелюць сабе муку?» I ўзяліся калгаснікі за працу. Умацавалі стаян, усцяглі на гару новыя камяні, крыллі абліцавалі, змазалі ўсё ўсюды, і пачаў млынок круціцца. Здаецца, і ветру няма, а ён сабе круціцца і круціцца. Прывозяць азяранцы сюды збожжа, прасушанае ў печах, каб камяні не заклейваліся і мука была лягчэйшая. На ўсякі выпадак мяшкі падпісаны,— калі да праверкі, дык на — выкусі,— кожны мае права змалоць сабе на каржы.
     Калі няма блізка немцаў, вятрак круціцца, працуе, а як толькі наязджаюць гітлераўцы, збожжа хаваецца ў патайнік, латы з крылляў здымаюцца, разбіраюцца шасцерні, і зноў млын стаіць непатрэбіцай, ніхто з пабочных нават не падумае, што тут важны спажывецкі пункт партызан.
     Герасім Гальчэня, раз-пораз падкідваючы ў агонь маленькія сучкі, скардзіўся Труцікаву на залішнюю пранырлівасць некаторых тутэйшых людзей.
     —Ты павер, Андрэй,— пагладжваючы доўгую пасівелую бараду, гаварыў ён,— калі я выбіраў гэтае месца для штабнога лагера, то прыкідваў з усіх бакоў, і ўсё, здаецца, было добра. 3 канём сюды не пад'едзеш і пешшу не дабярэшся не ведаючы. Зімой, скажам, што тут можа прыглянуцца каму? Дроў тут няма, лыкаў цяпер не надзярэш, нічога такога патрэбнага для чалавека няма. I ўсё ж такі, заўважаю я, што нехта тут быў. Крыху падмерзла — ужо і прыйшоў.
     — А па чым ты заўважаеш? — спытаў Труцікаў.— Можа, табе проста здалося?
     — Не, чуеш, не здалося,— даводзіў Гальчэня.— Я тут па духу чужога чалавека пачую. А гэта зусім жа на відавоку, тут і гадаць няма чаго. Учора, крокаў за сотню ад штабнога лагера, нехта ссек дзве арэшыны... От на яго ліха, я і забыўся пра гэты арэшнік! 3 нашых, ведаю, ніхто не ссек: у нас толькі адна сякера, і яна заўсёды пры мне. Ссек нехта з вяскоўцаў, мусіць на абручы. Хто тут у нас паблізу бандарыць, не ўспомніш? Ты ж сам некалі бандарыў, на ўвесь раён славіўся. Зусім я не глянуў на гэтыя арэшыны, калі аблюбаваў месца для лагера. От, каб яны не даждалі!..
Андрэй Труцікаў стараўся пералічыць усіх мясцовых бондараў. Павярнуўшы галаву ў бок бліжэйшай вёскі Пласткі і прыпадняўшы ўгару шырокую, каротка падстрыжаную бараду, ён загінаў адзін за адным пальцы, пачынаючы чамусьці з вялікага: «Іван раз, Іван два, Нічыпар, Міканор, Пятро...»
     Потым павярнуўся ў бок Азярнога і назваў яшчэ некалькі імён і мянушак: «Зелянуха, Ахрэм, Чыгір, Кастын, Піліпаўка...»
     — Хто ж з іх мог тут лазіць? — настойліва спытаў у Гальчэні, нібы той абавязкова павінен быў ведаць пра гэта. — Слядоў тут не пакінута?
     — Ды якія ж сляды,— узрушана адказваў Герасім Маркавіч,— сняжок быў пацярушыў ды растаў за гэтыя дні. Каб былі сляды, то нікуды ён ад мяне не дзеўся б, знайшоў бы я яго хоць пад зямлёю. Тут галоўнае — дазнацца, хто гэта і ці бачыў ён лагер?
     Труцікаў на момант апусціў галаву, упёрся барадою ў рыжаваты каўнер дубленага чорнага кажуха.
     — Не турбуйся, Маркавіч!— раптам адказаў ён.— Не думай нічога ліхога, я ўсё ўладжу.
     — Праўда? — Гальчэня дабрадушна ўсміхнуўся.
     — Кажу, уладжу, значыць, уладжу. Я сам спытаю, хто прыходзіў, мне скажуць... Тады гляну ў вочы таму чалавеку і пазнаю, што ў яго на душы...
     — А калі чалавек бачыў лагер? — непакоіўся Гальчэня.— Што тады?
     — Тады скажу яму, каб трымаў язык за зубамі, і будзе трымаць.
     — Не, тады скажы, каб ён накалоў сабе язык,— прапанаваў Гальчэня.— Няхай іголкаю наколе язык.
     Труцікаў усміхнуўся, шырокая барада яго зварухнулася:
     — Добра, так і скажу.
* * *
     На змярканні Адам Майстрэнка, а з ім і ніжынскія камсамольцы развіталіся з намі і пайшлі ў напрамку Барыкова, каб адтуль прабрацца ў Ніжын. У густым зарасніку паміж Ніжынам і Барыковам іх павінна была сустрэць Маруся Конанава, сястра Фені і жонка Адама Майстрэнкі.
     Пад вечар узяў марозік, астаткі пажоўклага лісця падалі на зямлю, ледзь не пазваньваючы, а пад нагамі шуршаў лісцяны пакроў, шуршаў і парыпваў, Усё роўна як снег пры моцным марозе. Лесам цяжка было ісці. Камсамольцы падзяліліся на дзве групы і рушылі дарогаю: адна група наперадзе, другая крышку ззаду.
Да ўмоўленага месца прыйшлі позна, аднак, Маруся чакала хлопцаў і сустрэла іх. Выгляд яе быў усхваляваны, твар прыкметна пахудзеў, выцягнуўся, нават пры месячным святле можна было заўважыць сіняватасць пад вачыма. Відаць, яна многа плакала ў гэтыя дні і пакутавала.
     Яна расказала, што нядаўна эсэсаўцы ператрэслі ўвесь Ніжын, арыштавалі многа людзей, у тым ліку некалькі дзяўчат, пераважна сябровак Фені і Марусі. Ні самой Фені, ні бацькоў не знайшлі, толькі сядзібу абрабавалі і хату спалілі.
     Пра хату Маруся амаль што і не ўспамінала, не шкада было ёй ні хаты, ні дамашняга дабра,— няхай падавяцца ім гэтыя бандыты,— яна хвалявалася і перажывала за сваіх дзяўчат, што трапілі ў лапы фашыстаў. Сярод іх былі камсамолкі, а некаторыя яшчэ не лічыліся ў камсамоле, але ўдзельнічалі ў рабоце падпольнай арганізацыі. За камсамолак Маруся была больш спакойна, гэтыя вытрымаюць, не здадуцца, а вось як павядуць сябе астатнія дзяўчаты? Вельмі ж маладыя ёсць сярод іх, толькі што сямігодку скончылі, а некаторыя нават з шостага класа. Пачнуць гестапаўцы катаваць іх, магчыма, не вытрымае каторая, пахіснецца... А тады — смерць не толькі ёй, а і ўсім астатнім, пагібель усёй арганізацыі.
     — Хто арыштаваны? — спытаў Майстрэнка. Маруся пералічыла ўсіх дзяўчат, і калі называла апошнюю, голас яе ўпаў, задрыжаў:
     — Можа, і Фені трэба было быць там, з імі, або мне?..— нечакана заявіла яна.— Можа, ім лягчэй было б... Адна з нас панесла б кару, а арганізацыя працавала б, як і раней.
     —Няправільна!— рэзка перапыніў яе Майстрэнка.— Ведалі б дзяўчаты, што ты так гаворыш, пакрыўдзіліся б на цябе. Мала верыш ты ім, а значыць,— мала ведаеш іх. Я ўпэўнены, што ні адна з іх не пахіснецца.
     — Хіба толькі Ліда,— разважна сказаў адзін з хлопцаў.— Такая яна яшчэ слабенькая, несамастойная... Нядаўна брошку згубіла, дык ледзь не гадзіну плакала.
     — Яна там не заплача,— упэўнена заўважыў другі хлопец,— ты яшчэ не ведаеш яе.
     Убачыўшы, што адна з арыштаваных сябровак і сапраўды ў нейкай меры бярэцца пад сумненне, Маруся таксама пачала заступацца за яе. Яна, напэўна, заступілася б за кожную, дарма што ў душы насіла трывогу.
     — Не ведаеш ты Ліды,— абурылася Маруся,— не ведаеш! А калі так, то і не гавары. Вось на, глядзі.
     I Маруся працягнула руку к таму хлопцу, які лічыў Ліду вельмі слабенькай і несамастойнай.
Паміж пальцаў у яе быў заціснуты невялікі кавалачак паперы.
— Чытай! — шэптам загадала Маруся,— чытай, што тут напісана. Лідзін брат мне прынёс, Адамка.
     Хлопец накінуў на галаву світку, уключыў ліхтарык і пачаў чытаць:
    «Дарагія мае дзевачкі і ўсе, хто застаўся! — пісала дзяўчына.— Не думайце нічога дрэннага пра нас і не бойцеся. Мы не падвядзём! Клянёмся!»
    — Бачыў? — са стрыманай урачыстасцю спытала Маруся.— Не ведаеш, дык і не гавары,— зноў паўтарыла яна.— Уступалі нашы дзяўчаты ў арганізацыю, клятву давалі...
    — Куды іх пагналі? — спытаў Майстрэнка.— Далёка?
    — Можа ў Кузьмічы пакуль што, а можа, і ў Пасталы,— адказала Маруся,— там жа ў іх аддзяленне гестапа.
   —Трэба паслаць ім пісьмо,— крышку падумаўшы, сказаў Майстрэнка,— цёплае пісьмо, сардэчнае... Трэба, каб яны ведалі, што мы атрымалі іх запіску, што мы верым ім і спадзяёмся на іх. Тады ім лягчэй будзе...
    — Праўда,— сказала Маруся.— Адамка занясе.
   — Не Адамка, а ты,— запярэчыў Майстрэнка.— Там жа трэба яшчэ здолець перадаць.
    — Адамка здолее,— сказала Маруся.— Яму лягчэй гэта зрабіць, чым каму іншаму. Калі трэба было, дык яшчэ і не такія заданні мы яму давалі. Прабярэцца ўсюды, усё выглядзіць, выведае.
    — Давайце зараз жа напішам,— прапанаваў Майстрэнка.— А ты,— звярнуўся ён да Марусі,— забяспечыш перадачу.
    Хлопцы прытуліліся пад кустом, накінулі на галаву плашч-палатку і пры ліхтарыку пачалі пісаць, а Маруся тым часам пайшла бліжэй да дарогі. Ішла і думала пра малога Адамку. Вось напішуць ліст дзяўчатам, згорнуць яго ў трубачку і аддадуць ёй. А яна сёння ж умоўным знакам пастукае хлопчыку ў акно, узбудзіць яго і ціха скажа:
     —Новае заданне табе ад камсамола. Хлопчык адразу ж прагоніць свой сон, выпрастаецца, прыме сур'ёзны выгляд і адкажа па-вайсковаму:
    — Слухаю!
     Маруся аддасць яму маленькі лісток, а ён пакладзе яго ў патайную распорачку ў шапцы і моўчкі вернецца ў хату. Назаўтра яшчэ на світанні ён устане, апранецца ў доўгую дзіравую світку і пад выглядам бяздомніка-сіраціны пойдзе ў Кузьмічы або ў Пасталы.
    Колькі разоў гэты хлопчык ужо рабіў так! Як любіць яго ўся падпольная арганізацыя!..
    Так разважаючы, выйшла Маруся на дарогу. Глянула ў адзін бок, глянула ў другі, прайшлася трошкі ў бок вёскі Ніжын і хацела ўжо варочацца назад, як нейкая чорная постаць з вінтоўкай у руках перагарадзіла ёй дарогу.
    — Ты куды? — спытаў хрыплы, прыглушаны бас.
    — Дадому, у Ніжын,— стараючыся быць спакойнай, адказала Маруся.
    — Адкуль? — з рота паліцая рэзка дыхнула самагонным перагарам.
     — 3 Барыкова іду,— сказала Маруся. Падышоў яшчэ адзін паліцай, наблізіўся ўшчыльную і зарагатаў проста ў твар:
     — Старыя знаёмыя, дзякуй богу!
    — Я вас не ведаю,— цвёрда сказала Маруся, хоць у гэтым паліцаі сапраўды пазнала аднаго кузьмічоўскага п'яніцу і прайдзісвета, якога ў вёсцы ніхто за чалавека не лічыў. На твары яго быў доўгі сінявата-чырвоны шрам, таму ўсюды і звалі гэтага даўгавязага, ламаватага абібока «шрамаватым». Зразумела Маруся цяпер, што трапіла на засаду.
    —Сорам не прызнаваць знаёмых,— разваліста круціў галавою паліцай.— Ты, Конанава, не выкручвайся, а гавары праўду, то лепш будзе. Да мужанька хадзіла? Ведаю, ведаю твайго мужанька... Каб дзе нарваўся ён на мяне, усёй абоймы не пашкадаваў бы, далібог, праўда.
     I, павярнуўшыся да другога паліцая, дадаў:
    — Старыя рахункі з яе каханым, разумееш?
    — Гэта ж, мусіць, сястра Конанавай,— шапнуў першы паліцай.
    — Якой Конанавай? — абыякава спытаў «шрамаваты».
    — Ну той, мусіць, што шукаюць цяпер, Фені Конанавай.
    «Шрамаваты» рэзка махнуў рукой, і ад гэтага так павяло яго ўбок, што, ступіўшы некалькі крокаў ад дарогі, ён ледзь не паваліўся на куст.
    — Ціха ты! — падхапіў яго першы паліцай, які таксама не надта цвёрда стаяў на нагах.
   — Яны шукаюць сваё,— ганарыста сказаў «шрамаваты»,— а мы сваё. Ты ведаеш, хто такі яе мужанёк? Наўрад ці ведаеш. Гэта ж над усім камсамолам ён тут нейкі начальнік. Зразумеў? А галоўнае — мой даўнішні вораг. Зразумеў?
Першы паліцай змоўк, відаць, «шрамаваты» быў тут за старшага і яго слухалі.
    — Значыць, да мужанька хадзіла? — крукам звесіўшы галаву над Марусяй, пытаў «шрамаваты».— Есці яму насіла!.. А як жа: насі, насі, а то здохне ў лесе з голаду.
    —Мой муж эвакуіраваны,— рашуча заявіла Маруся,— і няма чаго дарэмна малоць языком.
    — Эвакуіраваны? — Паліцай скрывіў шырокі, яхідны рот.— Хлусіш ты, маладзіца, ён тут. Можа, вунь у тых кустах дзе-небудзь сядзіць, бо ты, відаць, не здалёк ідзеш.
    — Я ў Барыкове была.
    — Пра гэта мы спытаем у барыкоўцаў,— запэўніў «шрамаваты»,— толькі наўрад ці ты там была. Хто там у цябе?
     — Цётка.
    — Хлусіш! — зноў заўважыў «шрамаваты».— Ніякай цёткі там у цябе няма. У Кузьмічах твая цётка, але ж ты да нас не ходзіш... А цётка сумуе перад смерцю...
     Апошняе слова разанула слых. «Чаму перад смерцю?» — падумала Маруся. А потым адкінула цяжкую думку: мала што можа сказаць п'яны паліцай.
     —У Барыкове ў мяне другая цётка,— паведаміла Маруся,— бацькава сястра.
    —Спытаем, — сказаў паліцай, — цяпер дык мы ўжо ўсё праведаем, можаш нам паверыць: нават самага далёкага родзіча не прамінём.
    Падышоў яшчэ адзін паліцай і, адазваўшы «шрамаватага» крыху ўбок, далажыў, што не так даўно ў дальніх кустах бліснуў аганёк. Спачатку адзін раз, потым другі, што сачыў ён за гэтым месцам каля паўгадзіны, але нічога пакуль што не заўважаецца.
    — Дзе? — спытаў «шрамаваты» і неяк адразу пацверазеў.
   — Вунь там,— паказаў рукою паліцай, і Маруся адразу здагадалася, пра што ён далажыў свайму старшаму. У сэрцы ў яе зашчымела: мусіць, святло ліхтарыка на момант выбівалася з-пад накрыўкі, і дазорны паліцай гэта заўважыў. Што ж цяпер рабіць, як выратаваць хлопцаў? Да гэтай хвіліны Маруся крыху баялася за сябе, а цяпер усе думкі яе перанесліся туды, да свайго мужа, да сваіх хлопцаў, якія ў гэты час, мабыць, яшчэ пішуць ліст арыштаваным падпольшчыкам. Ці пачулі яны гамонку, ці здагадаліся пра небяспеку? Можа, захапіліся складаннем пісьма, прыкрыўшыся плашч-палаткай, і не ўлавілі галасоў, тым больш што адлегласць тут значная і паліцаі размаўлялі паціху. Маруря наўмысля стала павышаць голас, каб там хлопцы пачулі і падрыхтаваліся. Падышоў «шрамаваты» і прыставіў да яе твару кулак: «Ціха». Тузануўшы за руку Марусю, ён грозна спытаў:
    — Колькі там іх? Кажы праўду.
    — Дваццаць чалавек,— гучна сказала Маруся.
    — Не крычы!
    — Праўда, дваццаць! — яшчэ гучней пацвердзіла Конанава.
   — Не крычы,— ускіпеў «шрамаваты» і з размаху стукнуў прыкладам жанчыне ў грудзі. Маруся ўпала. Паліцай кіўнуў аднаму са сваіх, той шпарка пабег па дарозе ў напрамку Ніжына, адкуль неўзабаве прымчаліся яшчэ тры паліцаі. «Шрамаваты» нешта загадаў свайму «войску», потым адазваў аднаго паліцая, і паказаўшы на Марусю, скрывіў рот злоснай усмешкай і зноў нешта сказаў.
    Паліцай падышоў да Марусі. Трымаючыся за верставы слуп, жанчына спрабавала ўстаць, ды ногі яе падкошваліся, мучыў цяжкі крывяны кашаль, шумела ў галаве.
    — От мы табе дапаможам, кабетачка, — здзекліва прамовіў паліцай і працягнуў рукі да жанчыны. Маруся адштурхнула яго і, сабраўшы ўсе сілы, устала сама.
    — От і добра! — працягваў паліцай, нібы яго зусім не пакрыўдзілі. — Паднялася сама — слупок дапамог... А цяпер, каб ты зноў не павалілася, мы прывяжам цябе да гэтага слупка... Вось так... I рукі прывяжам, і ногі, і шыю... Пад ногі вось гэты камень падкладзём... Будзеш стаяць вышэй за ўсіх... Твой каханы стрэліць, дык куля проста ў цябе і трапіць... Бач, як хітра прыдумана, ты не глядзі, што наш «шрамаваты» такі недарэчны... А для таго каб куля не прабіла цябе, ты загадаеш свайму каханаму не страляць... Няхай лепш жывым здаецца нам, таму што лепш жывым у пекле, чым мёртваму ў раі.
    — Ада-ам! — крыкнула Маруся з усёй сілы. Начное рэха падхапіла яе голас і панесла далёка-далёка. — Ада-ам! — паўтарыла жанчына. — Паліцыя!..
Але хлопцаў ужо не трэба было клікаць. Убачыўшы, што Марусі доўга няма каля іх, яны пачалі прыслухоўвацца і пачулі яе голас раней. Адзін з ніжынцаў прабраўся к дарозе і ўсё разведаў. Цяпер ужо Майстрэнка з камсамольцамі быў каля самай дарогі. Не паспелі паліцаі разгарнуцца, як хлопцы ўдарылі па іх з аўтаматаў. Паліцай, што стаяў каля Марусі, адразу паваліўся на зямлю і хутка шмыгануў у гусцеж. Адтуль стрэліў некалькі разоў, але ў цемры ў Марусю не пацэліў. Майстрэнка пусціў па ім чаргу, і паліцай змоўк.
    «Шрамаваты» як быў ззаду ўсіх, так першы і пусціўся наўцёкі, але партызанская куля падбіла яго. Кінуўшы вінтоўку, ён усё ж такі схаваўся недзе ў кустах. Шукаць яго потым не сталі. Астатнія паліцаі, прыпаўшы да зямлі, рассыпаліся, як напалоханыя зайцы, і толькі адбегшыся больш чым на кіламетр, пачалі без ладу страляць.
    Так у гэтую ноч і не давялося камсамольцам дабрацца да Ніжына. Маруся ледзь-ледзь стаяла на нагах, ёй патрэбен быў хоць кароткі адпачынак. Да таго ж было ясна, што ў гэтую ноч не будзе спакойна ні ў Ніжыне, ні ў Кузьмічах. 3 вялікімі цяжкасцямі дайшлі падпольшчыкі да Барыкова. Там знайшлі Насцю Ярмак, яшчэ некаторых надзейных людзей. Трактарыстка Насця неяк адразу ажывілася, стала энергічная, дзелавая, калі толькі ўбачыла, што партызаны зноў просяць у яе дапамогі. Яна адразу ж забрала да сябе Марусю і ўладкавала яе ў той самай бакоўцы, дзе некалі ляжаў Аляксей Георгіевіч Бондар. Дзесятак спосабаў дапамогі прыдумала жанчына: кампрэс паклала, паранай мятай напаіла, спіну нацерла... Тут прабыла Маруся некалькі дзён, а потым назаўсёды прыйшла ў партызанскі атрад.
Ніжынскія камсамольцы неўзабаве ўзнавілі сувязь са сваімі аднасяльчанамі, перадалі запіску арыштаваным дзяўчатам, а самі перайшлі на лагернае становішча, сталі партызаніць.
     «Не трацьце веры, дарагія! — гаварылася ў запісцы.— 3 вамі мы ўсе, усе нашы партызаны і партызанкі, усе сумленныя людзі. Трымайцеся, хутка мы прыйдзем да вас на дапамогу!»
 

да зместу