Аб гісторыі роднага краю, аб лёсах герояў і простых людзей, якіх узрасціла гэта зямля

XVIII

    Феня Конанава не вярнулася ў сваю вёску пасля апошняй аперацыі Гарбачова. Нават калі выехалі эсэсаўцы і ўсё ў Ніжыне крыху аціхла, усё роўна жыць дома было небяспечна, 6о шпіёны гестапа ўвесь час сачылі б за ёй. Бацькі Конанавай перайшлі ў партызанскую зону.
     Феня пачала працаваць у Любанскім райкоме камсамола пад кіраўніцтвам Адама Майстрэнкі. Любанскі райком камсамола, як і райком партыі, базіраваўся пры атрадзе Далідовіча, але ж, паколькі камсамольскія арганізацыі былі і пры другіх атрадах і ў вёсках, Фені прыходзілася бываць усюды. Хадзіла яна часцей адна, іншы раз са сваёю сястрой Марусяю. У вёскі прабіраліся рознымі сцежкамі-дарожкамі, толькі ім адным вядомымі.
     Горш за ўсё было прабірацца ў Ніжын, аднак Феня бывала і там, бывала заўсёды ў дакладна вызначаны час. Колькі разоў здаралася — збяруцца падпольшчыкі ў заканспіраваным месцы, на дварэ цемень, непагода, злосная мяцеліца заносіць дарогі, а камсамольцы ўпэўнена паглядваюць на гадзіннік: вось яшчэ мінута, яшчэ дзве, і павінна з'явіцца Конанава.
     Калі яна і затрымлівалася крыху, камсамольцы ўсё роўна не трацілі ўпэўненасці. Яны цвёрда верылі, што калі Конанава сказала, то яна абавязкова прыйдзе, ніякія цяжкасці ёй не перашкодзяць. I Феня прыходзіла. Тады ў камсамольцаў адразу падымаўся баявы дух, самае складанае заданне здавалася няцяжкім. Кожнаму хацелася дзейнічаць так, як Феня, ва ўсім браць з яе прыклад.
     Аднаго разу Конанава атрымала вельмі адказнае заданне: ёй трэба было прабрацца ў Кузьмічы і Пасталы, здабыць там планы нямецка-паліцэйскіх умацаванняў, пастарацца зрабіць так, каб у гарнізоне былі свае людзі і каб яны аб усім інфармавалі партызанскае злучэнне. Майстрэнка ўжо даўно выношваў план разгрому кузьмічоўскага гарнізона. Гэтая ідэя вельмі ж прыйшлася па душы і Розаву. Удвух яны ўжо некалькі разоў уваходзілі з такім хадайніцтвам у штаб злучэння. Настойвалі, каб ударыць адразу, доўга не раздумваючы, хоць і самі адчувалі, што гэта занадта рызыкоўна. Штаб не мог даць згоды на скараспелыя аперацыі. Нам добра было вядома, што такія гарнізоны, як у Кузьмічах, Любанскага раёна, Пасталах, Жыткавіцкага раёна, Ламавічах, Акцябрскага раёна, у Пагосце, Старобінскага, і Урэччы, Слуцкага раёна, добра ўмацаваны. Яны размешчаны на вузлах дарог і прызначаны галоўным чынам для таго, каб перашкаджаць пашырэнню партызанскага руху на другія раёны, каб стварыць нейкую граніцу паміж раёнамі. У Кузьмічах і Пасталах было некалькі дотаў з падземнымі ходамі паміж імі, на ўсіх перакрыжаваннях узнімаліся дзоты. Кулямётаў і боепрыпасаў тут хапала. Вядома, што для таго, каб аперацыя па разгрому гэтых гарнізонаў была паспяховая, трэба было як след падрыхтавацца да яе. Феня Конанава павінна была дапамагчы ў гэтай справе. У яе былі надзейныя людзі ў Кузьмічах і Пасталах, але ж прабрацца туды вельмі цяжка. I днём і ноччу па вуліцах хадзілі патрулі, асобныя дзоты былі вынесены далёка за аколіцы, і тут гітлераўцы затрымлівалі ўсіх, хто ішоў або ехаў у вёску і з вёскі. Доўга думала Феня, як лепш выканаць заданне, і ўсё неяк не выспяваў у яе надзейны план, не вызначаліся пэўныя дарожкі. Пайшла яна да Марусі. Сустрэліся дзве ў маладым хвойніку, прыселі на двух сумежных пеньчуках. Пайшла ў іх гаворка шчырая, нібы хатняя, толькі тэма яе была зусім не хатняя.
     — Што ты мне параіш? — спытала Феня.— Ты ж у мяне старэйшая, лепш усё ведаеш.
     — Пра што ты? — трошкі здзівілася Маруся.
    — Пра адно заданне. Трэба схадзіць у Кузьмічы і Пасталы ды сёе-тое зрабіць там. Людзі, ты ж ведаеш, там ёсць, толькі сувязь з імі ў нас цяпер парвалася. Не магу прыдумаць, як мне дабрацца да іх праз гэтыя пасты і дзоты, як сустрэцца?.. Дзесятак варыянтаў перабрала, усё неяк ненадзейна выходзіць, усё неяк не так, як хацелася б.
     — Ну скажы мне пра свае варыянты,— папрасіла Маруся.
     Феня гаварыла, а Маруся ўважліва слухала, ацэньвала ў думках кожны варыянт. Некаторыя з іх былі яўна не пад сілу аднаму чалавеку, хоць з гэтым Феня ніяк не магла згадзіцца. Не зважала яна на цяжкасці, не зважала нават і на рызыку: знайшліся б у яе сілы пераадолець любыя цяжкасці, а рызыкаваць сваім жыццём для гэтай дзяўчыны не было навіной. Горш было тое, што ўсе варыянты не абяцалі поспеху. Гэта цяпер і непакоіла Феню.
     —Цяжка ўсё неяк,— заўважыла Маруся, калі Феня змоўкла.— Смеласці ў цябе, Феня, і здагадлівасці на пяцёх хапіла б, але ты занадта не рызыкуй сабою. Тут сапраўды трэба добра ўсё абдумаць. Магчыма, што-небудзь лепшае знойдзецца.
     — Для гэтага і прыйшла да цябе,— падкрэсліла Феня.
     — А што, калі б выкарыстаць яшчэ адзін варыянт?
     — Які? — узрадавалася Феня.
    — Самы просты, памойму.
   — Бывае, што самы просты — самы лепшы,— заўважыла Феня.— Ты гавары смела, якраз, можа, на маё шчасце, падасі добрую думку.
    — Ты Адамку, Лідзінага браціка, ведаеш? — спытала Маруся.
Феня адразу аб усім здагадалася.
   — Ведаю, ведаю! — узрушана загаварыла яна.— Правільна, Маруся, гэта і прасцей і лепш за ўсё.
     — А ў Ніжын у цябе ёсць дарожка?
    —Есць, туды я хаджу,— сказала Феня.— Сапраўды, Адамка, прабраўшыся ў Кузьмічы, можа выклікаць нашага чалавека. У пэўным месцы мы з ім сустрэнемся, а там дагаворымся пра далейшае... Правільна! Сёння ж, як толькі сцямнее, пайду ў Ніжын.
    —Хіба і я пайду з табою? — нясмела сказала Маруся.— У апошнія дні ты ўсё ходзіш і ходзіш... I ўсё больш адна... Баюся я за цябе, Фенечка...
—     Ты думаеш, што я на «шрамаватага» нарвуся? — паўжартам спытала Феня.— Не бойся, гэты «бобік» спруцянеў ужо.
Маруся здзіўлена падняла вочы. Знішчэнне аднаго паліцая, вядома, не магло здзівіць яе, але, паколькі гэты паліцай даўся ёй у знакі, жанчына зацікавілася.
    — А я не чула,— сказала яна.
   —Учора нам перадалі,— прадаўжала Феня,— што тады Адам падстрэліў яго, ды і добра— тры вялікія раны было нанесена, дык гнісці пачаў, ліха на яго. Як кавыляў на гэтых сваіх гойдалах, служыў фашыстам, дык добры быў ім, а як падбілі злыдня, усё роўна як таго кручанага сабаку, яны і выкінулі яго. Ну а людзі таксама не прынялі вылюдка.
    —Я дапамагла б табе гэтае заданне выканаць,— ціха, з цёплай шчырасцю ў голасе сказала Маруся.— Калі я з табою, тады лягчэй у мяне на душы. А то дачуюся, што ты пайшла адна, месца не знаходжу ад трывогі, сэрца непакоіцца па табе.
    — Нічога, Манечка,— заспакойвала яе Феня.— Я ж спраўлялася раней, дык, напэўна, і цяпер спраўлюся. А табе цяжка, бо ты яшчэ добра не ачуняла пасля таго выпадку каля Ніжына.
    —Я хутчэй ачуняю, калі буду хадзіць на заданні,— запэўняла Маруся.— Хіба я паранена ў баях ці кантужаная?.. Нічога яшчэ не зрабіла, а ўжо сяджу нароўні са старымі. Адам не пускае, ты не пускаеш, а камандзіры дык нават і гаварыць не даюцца.
    Сёстры сядзяць ужо каля гадзіны. Час пакуль што дазваляе: Фені ісці на заданне толькі ўвечары, а разыходзіцца не хочацца. Мала калі бываюць такія любыя сэрцу хвіліны. Нейкі час яны маўчаць. Зямля ўжо крыху падмерзла, але снегу яшчэ няма. Надвор'е і так ціхае, а ў густым сасняку дык і зусім не холадна, нават ногі ў ботах не мерзнуць. Побач чутно прыглушанае адлегласцю жыццё лагера атрада Далідовіча: кароткія загады камандзіраў, паспешныя даклады аб выкананні задання, розныя турботы гаспадарчага ўзвода.
    — А камісар зноў пайшоў на аперацыю,— гаворыць Маруся нібы толькі для таго, каб парушыць цішыню.
    — Які камісар? — пытае Феня.
    — Наш, Гуляеў,— удакладняе Маруся.— Мінулай ноччу толькі вярнуўся, а вось нядаўна зноў пайшоў. От неўгамонны, баявы чалавек. Як удумаешся, дык, здаецца, жыцця не шкада за такога. Паранілі яго фашысты на фронце, трапіў у акружэнне. Другі ўжо і прымяк бы там. А ён, глядзі, уцёк і адразу ў партызаны. Кажуць, яшчэ з адкрытымі ранамі сюды прыйшоў. А цяпер вось дзе ён толькі не пабываў, у якой аперацыі не ўдзельнічаў? Сёння і мой Адам пайшоў з ім.
    — Ен жа быў з Розавым,— заўважыла Феня.
   —Быў, а цяпер больш ходзіць з Гуляевым,— прадаўжала Маруся.— Мабыць, спадабаўся яму гэты мужны чалавек.
    Маруся глыбока ўздыхнула, падняла На сястру задуменны, крыху жаллівы позірк і спытала:
    — А пра твайго нічога не чутно? Феня сумелася, такога пытання не чакала.
   — А што ж цяпер можна пачуць? — раптам пачырванеўшы, спытала яна.— Ды не быў ён яшчэ маім. Так толькі, сябравалі.
    — Каб не вайна, то быў бы,— упэўнена сказала Маруся.— Ты ўжо, Фенечка, не сумуй.
    — А можа, і не быў бы,— усміхнулася Феня.
    — От якая ты,— лёгка папракнула Маруся.— Я ж ведаю, хто ён для цябе, а ты ўсё не прызнаешся, усё нібы саромеешся...
    — Я часта думаю пра яго,— сказала нарэшце Феня.— Асабліва, калі іду куды адна або еду... Хаця б адно ведаць: ці жывы? А то ніякай весткі з самага пачатку вайны. Свет вялік. Ні часці яго не недаю, нічога... Спрабавала ў людзей распытваць, пісьмы ў Маскву пісала, нічога не выйшла. Адным цяпер жыву: спадзяюся, што хутка ў нас будзе добрая сувязь з Масквой, тады ліст у Цэнтральны штаб партызанскага руху пашлю. А цяпер, як слухаю зводку, дык усё нечага чакаю, усё мне здаецца, што назавуць па радыё тое, знаёмае мне імя, якое мне даражэй за ўсё.
    — Знаёмае,— зноў дабрадушна папракнула сястру Маруся.— Не тое гэта слова.
   — Мілае,— папраўляецца Феня, і вочы яе раптоўна наліваюцца слязьмі, яна сарамліва глядзіць у твар сястры.
    Маруся маўчыць. Ёй крыху непрыемна, што яна кранула ў сястры тую ранку, якая баліць, бадай-што, горш за ўсе іншыя. Ёй хочацца чым-небудзь дапамагчы Фені. Яна бярэ сястру за руку і яшчэ нейкую хвіліну маўчыць, а потым пачынае выказваць тое, што ў самой на душы. Лепшага спачування і не трэба чалавеку.
     —А думаеш, мне лёгка,— гаворыць Маруся,— хоць мой Адам і пры мне. Кожны дзень ён куды-небудзь ідзе, кожны дзень. Каб сама магла хадзіць з ім, можа крыху лягчэй было б. А то прыкалечылі, цяжка мне цяпер... А душа баліць і баліць... Кожны раз праводжу яго і кожны раз думаю: не выжыву, калі ён не вернецца, месца на зямлі не знайду... А вернецца — не веру, што ён тут, усё мне здаецца, што ён недзе на заданні, што ён недзе пад кулямі ды пад мінамі... Каб ужо не бачыла чалавека ды нічога не ведала пра яго, то, можа, нават лягчэй было б...
     Развіталіся сёстры шчыра, і Феня пайшла рыхтавацца ў дарогу. Да Ніжына яна дабралася параўнальна лёгка. Тут не толькі ўсе вядомыя сцежкі былі шмат разоў пераходжаны, перагледжаны, а былі і патаемныя абыходы, пра якія ведалі толькі Феня ды некалькі чалавек з падпольнай арганізацыі. Камсамольцы па чарзе дзяжурылі на гэтых сцежках. Тут усюды былі расстаўлены ўмоўныя знакі. Калі, напрыклад, ля мосціка прытаілася паліцэйская засада, то на падыходзе да яго ва ўмоўленым месцы стаяла маленькая тычка з сухім веццем наверсе, калі ж дарога была адкрытая, тычка стаяла без вецця. I так па ўсёй дарозе. Маленькая, амаль непрыкметная работа, а да чаго ж вялікую карысць прыносіла яна! Выконвалі яе ў большасці ніжынскія хлапчукі, былыя школьнікі, такія, як Адамка. Даручаць ім дарослыя, яны і пайшлі. Усюды пралезуць, усё зробяць, а наткнуцца на паліцаяў, здолеюць апраўдацца, вывернуцца.
     Адамка многа дапамог Фені і ў апошнім заданні. Ён схадзіў у Кузьмічы і Пасталы, занёс запіскі нашым людзям. Адтудь яны выйшлі на сустрэчу з Феняй. У Кузьмічах неўзабаве была створана баявая падпольная група, а ў Пасталах — дзве. Падпольшчыкі дастаўлялі ў штаб весткі аб кузьмічоўскім і пасталоўскім гарнізонах, здабывалі планы ўмацаванняў, адным словам, актыўна дапамагалі нам рыхтаваць разгром гэтых варожых гнёздаў.
    Праз некаторы час абком камсамола накіраваў Конанаву ў Грэскі, Старадарожскі і Слуцкі раёны ў якасці свайго інструктара. Камсамольская работа ў Любанскім і Старобінскім раёнах была пастаўлена нядрэнна, а ў астатніх раёнах, па сутнасці, яшчэ толькі арганізоўвалася шырокае камсамольскае падполле. Трэба было перадаць вопыт, дапамагчы маладым арганізацыям і ўстанавіць сувязь паміж раённымі арганізацыямі камсамола. Прабыла там Конанава больш двух тыдняў, а вярнуўшыся, зноў узялася за свае ранейшыя абавязкі. I, вядома, у першы ж дзень пацягнула яе ў Ніжын: туды, дзе самыя блізкія і дарагія сэрцу людзі, дзе яшчэ нядаўна былі яе хата, яе школа, яе любімае месца на рацэ Арэсе, куды яна часта хадзіла з падружкамі, ірвала на лузе кветкі. Xацелася хутчэй пабачыцца са сваімі, даведацца пра арыштаваных дзяўчат. Параілася з Майстрэнкам, атрымала заданне і пайшла.
    3 загальскіх лясоў яна выйшла на змярканні, а пакуль «сваімі сцежкамі» наблізілася да Ніжына, дык ужо добра сцямнела. Ніжынскія камсамольцы яшчэ не ведалі, што Феня вярнулася ў раён, і таму не чакалі яе. Мусіць, нікога не чакалі ў сённяшні вечар, бо ніякіх знакаў на дарозе не было. Конанава заўважыла гэта, пастаяла крыху, падумала і пайшла далей. Яна была ўпэўнена, што ўжо куды-куды, а ў Ніжын яна прабярэцца, няхай хоць якія там перашкоды. Колькі разоў сюды прыходзіла, колькі разоў адсюль хадзіла! Кожны кусцік тут знаёмы, кожнае дрэўца, слупок, лагчынка на дарозе. Праўда, сняжком зямлю прысыпала, многае змянілася тут з часоў апошняга наведвання, аднак добра знаёмыя мясціны і пад снегам відаць.
     Вечар быў ціхі, злёгку марозны. Снег не рыпеў пад нагамі і не быў слізкі, як у адлігу. Ісці можна было самым шпаркім крокам, і Феня імчалася ледзь не подбегам. Вось узгорачак, а там кусцікі. За кусцікамі — прагалак. Гэта самы небяспечны прагалак. Небяспечны таму, што за ім блізка ніжынскія могілкі. Калі перабягаеш прагалак, дык заўсёды здаецца, што з могілак нехта сочыць за табою. I абысці гэты прагалак нельга, няма тут другога, больш зручнага падыходу да вёскі. Калі ўжо ўскочыў на могілкі, то лічы, што дома, бо адсюль рукой падаць да явачных кватэр.
     Раней, чакаючы Феню, ніжынскія камсамольцы дзяжурылі на могілках і раз-пораз падавалі адтуль умоўныя сігналы. Калі ж не дзяжурылі, то прагалак даводзілася перапаўзаць: у цёмную ноч чалавек на зямлі непрыкметны. А цяпер снег на зямлі. Выходзячы з лагера, Конанава неяк і не падумала, што на гэтым прагалку снег. Каб успомніла, то ўзяла б маскіровачны халат. А так выйдзеш на прагалак і відзён за кіламетр. Феня спынілася ў кусціках. Страшнавата выходзіць на адкрытае месца. У яе з'явілася адчуванне, якое бывае ў байца, што першы раз ідзе ў атаку. Пакуль былі кусцікі, дрэўцы, хоць яны не засланялі ад варожай кулі, а ўсё ж ішлося неяк лягчэй: нага ступала цвёрда, вока бачыла далёка. Як толькі кончыліся кусцікі, пацягнула да зямлі, пачынала ўяўляцца, што ўсе кулі паляцяць сюды.
    Прытуліўшыся за апошнім кустом, дзяўчына стала ўглядацца і прыслухоўвацца. Нічога не відно было на могілках, нікога не чутно. Кволы ветрык налятаў зрэдку на хвойнік, што там рос, і глуха пашумліваў у верхавінах. Ды хто там можа быць у такую пару? Феня выйшла з-за куста і шпаркім крокам накіравалася да могілак. На ўсякі выпадак выняла з патайной кішэні пісталет і схавала яго ў рукаве кажушка. Выйшла на дарогу, і раптам смешна стала з самой сябе: колькі ўсюды хадзіла, ніколі нічога не баялася, а тут, каля дому, раптам быў апанаваў нейкі страх. Можа, гэта таму, што некалі ў дзіцячыя гады вельмі ж яна баялася гэтых могілак. Дзяўчына ўсё прыбаўляла крок, а пад канец не вытрымала — пабегла і ўжо не спынялася аж да самага сасняку. Бегла не праз страх, а з жадання хутчэй прыйсці на месца, пастукаць у акно сваім людзям, пакуль яшчэ не паляглі спаць. Яшчэ трошачкі, яшчэ некалькі крокаў... Феня пераскочыла цераз канаўку, якой былі абведзены могілкі, і прыпала грудзьмі да сасны. Унутры ўсё калацілася ад хвалявання. Так некалі прытульвалася яна да сваёй маці, калі на сэрцы ў яе было вельмі цяжка, калі к горлу падступалі слёзы. Маці абдымала яе за плечы, цалавала мяккія, цёмна-русыя валасы, і любое гора раптам уяўлялася меншым. Як бы хацелася і цяпер прытуліцца да сваёй матулі, пагаварыць з ёй, распытаць пра яе жыццё. Але ж цяпер нават невядома, дзе яна. Бацька падаўся ў лес пасля таго, як гітлераўцы спалілі хату, а маці пайшла недзе ў Глускі раён, да сваякоў.
     А ўсё ж такі палягчэла на душы, бо яна адчувала, што ўжо дома, тут амаль у кожнай хаце — прытулак і радасць сустрэчы з блізкімі людзьмі. Глянула ў бок загуменняў: вунь там павінна быць самая блізкая хата. Простая сцежачка да яе, ,якіх-небудзь пяць-шэсць хвілін хады. Толькі агарожа на дарозе ды некалькі плоскіх драўляных помнікаў. Феня памкнулася ісці, але ёй раптам здалося, што за адным з гэтых помнікаў нешта варухнулася... Здалося ці не? Дзяўчына прысела на карэнні хвоі, пачала ўглядацца ў цемру на нрысыпанай снегам зямлі. Сапраўды, нешта ёсць там, толькі яшчэ нельга добра разабраць, чалавек ці сабака. «Хутчэй за ўсё — сабака,— падумала Феня,— бо якому гэта чалавеку прыйдзе ў галаву туляцца ноччу на могілках». Адвяла позірк на другія помнікі і з трывогай у сэрцы заўважыла, што і за імі нехта ёсць. Потым убачыла постаць за дрэвам. Усё, цяпер няма чаго сумнявацца: людзі на могілках, і хутчэй за ўсё вельмі нядобрыя людзі. Наўрад ці гэта свае камсамольцы.
     Постаць аддзялілася ад сасновага ствала і рушыла ў напрамку таго дрэва, дзе была Феня. Падняліся тыя, што сядзелі за помнікамі, і пайшлі за першым. Конанава інстынктыўна палічыла постаці: адна, дзве, тры... Шэсць чалавек з пярэднім. Не, гэта не нашы. Нашы выслалі б аднаго, двух. Тут нешта нядобрае.
    Пярэдняя постаць ступіла крокаў дзесяць, потым зноў зайшла за ствол дрэва.
    — Хто там? — пачулася адтуль.— Вылазь!
    Голас быў незнаёмы. «Не бачыць, ліха на яго»,— падумала Феня.
Дзяўчына, не спускаючы вачэй з пярэдняй постаці, абдумвала, што трэба рабіць. Калі небяспека навісла над галавою, адышоў некуды ўбок той страх, які яшчэ нядаўна злёгку адчуваўся. Рашучасць, смеласць, упартае жаданне змагацца да апошняга дыхання напоўнілі душу дзяўчыны. Яна разумела, што лёгка тут не абыдзецца, што яна, відаць, натрапіла на паліцэйскую засаду і тыя са скуры палезуць, каб толькі захапіць яе жывую. Але ж і ім будзе горача — такое рашэнне выспела адразу і было цвёрдае і непахіснае. Феня дастала пісталет і лягла на зямлю. Постаць за дрэвам махнула рукой, і тыя, што былі ззаду, подбегам, прыгнуўшыся, рушылі наперад: тры з правага боку ад пярэдняга і два з левага. Беглі яны прыгнуўшыся, раз-пораз прыпадаючы к дрэвам. Яны беглі, а пярэдні стаяў на месцы. «Значыць, гэта старшы»,— падумала Феня.— Каб яго прыкончыць, астатнія не праяўлялі б асаблівай актыўнасці. Яна старанна ўзяла на прыцэл тую сасну, за якой стаяў паліцай, і, выбраўшы момант, калі той высунуўся, стрэліла.
Паліцай бразнуўся на зямлю ля сасны і потым закрычаў дзікім голасам:
     — Лажыся-а!
     Усе пападалі яшчэ да яго каманды. 3 правага і з левага бакоў ад Фені прагучалі вінтовачныя стрэлы. Кулі празвінелі над яе галавою. «Мусіць, бачаць», — падумала Феня і рыўком ускочыла ў канаўку, адпаўзла крыху ўбок. Можна было б паспрабаваць паўзці далей, але...
     — Жывым яго, жывым! — крыкнуў старшы паліцай, а сам не кранаўся з месца, усё паварушваўся за сасновым ствалом і, відаць, баяўся высунуць адтуль галаву.
     Феня ўмасцілася ў канаўцы ля кусціка, адграбла ад сябе тонкі пласт снегу. Паміж галінак кусціка ёй відаць былі ворагі. Хоць не было ў дзяўчыны дасканалай ваеннай практыкі, аднак яна адчувала, што дастаць яе куляй цяпер ужо немагчыма, а іх можна было б усіх перабіць, шкада толькі, што патронаў мала. Таму яна вырашыла пачакаць, пакуль паліцаі падпаўзуць зусім блізка, выпусціць па іх палову абоймы і паспрабаваць перабегчы ў кусцікі. Гэта быў як быццам адзіны ратунак.
     — Жывым яго-о! — крычаў з-за хвоі старшы паліцай.— Кажу, жывым!
    А паліцаі баяліся ісці ў абход і бесперапынна стралялі. Кулі ляцелі куды папала.
    Высунуўся нарэшце і старшы іх, нязграбна, на карачках папоўз у напрамку канаўкі. Феня стрэліла і хутка адпаўзла ўлева. Паліцай залёг. У гэты момант дзяўчына заўважыла, што тры постаці, якія паўзлі з левага боку, аказаліся зусім недалёка ад яе.
     — Аго-онь! — закрычаў старшы.
     Кулі ляцелі ў тое месца, адкуль толькі што бліснуў пісталетны стрэл. Старшы прыйшоў у ярасць, падняўся за хвояй і кінуў гранату. Яна ўзарвалася за некалькі метраў ад таго месца, дзе толькі што ляжала Конанава.
     Зірнула Феня яшчэ раз налева: тры паліцаі вось за дзесяць крокаў ад яе. Яны паляць без разбору ў адну кропку, а паўзці не хочуць — боязна рызыкаваць сваім жыватом. Трэба непрыкметна падпаўзці яшчэ трошкі бліжэй, перабіць тых, што былі злева, і па канаўцы, якая агінае могілкі, прабрацца да загуменняў, а там можна будзе і схавацца.
     Дзяўчына прытаіла дух: і паўзці не трэба, вось яны самі сунуцца па воўчы — галаву прыгінаюць, а спіны тарчаць на метр ад зямлі. Раптам двое прыпадымаюцца і бягуць да канавы. Разлік ясны, Феня адразу зразумела яго: хочуць пераскочыць канаву і зайсці ззаду. Яшчэ момант — Конанава страляе амаль што ва ўпор. Адзін раз, другі... Страляе і, сагнуўшыся, бяжыць канаваю да загуменняў. Бяжыць не аглядаючыся, не адчуваючы зямлі пад сабою. У вушах усё яшчэ чуюцца сухія гукі ўласных стрэлаў... «Здаецца, правільна,— мільгае думка,— здаецца, не на вецер...» Больш нічога пакуль што не чутно. Нават страляніна справа сціхла. Мабыць, збянтэжыліся, не ведаюць, што рабіць... Бегчы і бегчы...
     Дзяўчына спатыкаецца на нейкі корч і падае. «Мусіць, ранілі», — мільганула думка... Хвіліну ляжыць і не можа зразумець, ад чаго ўпала... Ззаду пачуліся глухія стогны... «Значыць, правільна»,— радуецца ў душы Феня і, усхапіўшыся, бяжыць далей. «Застагнаў, значыць, стрэліла не на вецер»...
     Вось нечы агарод, высокі пляцень да самага гумна... Чый жа гэта? Фені хочацца вызначыць, чый гэта пляцень, але на могілках зноў пачалі страляць. Дзяўчына выскачыла з канаўкі, пабегла ўздоўж плятня...
     А паліцаі яшчэ з паўгадзіны абстрэльвалі канаву. Стралялі ўжо без прыцэлу, страціўшы надзею на поспех. Расстраляўшы ўсе патроны, пачалі шпурляць у канаву гранаты. Неўзабаве падаспела яшчэ некалькі паліцаяў і група эсэсаўцаў з Барыкова. Гітлераўцы вырашылі, што тут цэлы атрад партызан наступае на Ніжын, і паспяшаліся на дапамогу мясцовым паліцаям. Даведаўшыся, што страляніна паднята праз аднаго чалавека, эсэсаўскі начальнік раззлаваўся, патрос пісталетам перад носам старшага паліцая і загадаў акружыць могілкі, абшукаць усё.
     I толькі тады, калі была абшукана ўся канава, былі абгледжаны ўсе кусты, агарожы, помнікі, паліцаі падышлі да сваіх параненых. Адзін з іх, падстрэлены ў жывот, ужо быў мёртвы, а другі, прыладкаваўшыся на ляжачым помніку, перавязваў сабе нагу вышэй калена, стагнаў і несусветна лаяўся.
     — Чаму таго не перавязаў? — грозна спытаў у яго старшы.
     — Я сам увесь крывёю сцёк,— агрызнуўся паліцай.— Што ж я мог зрабіць?
    — Пакажы! — старшы ўключыў ліхтарык, пасвяціў на рану.— Глупства, камар укусіў... У мяне вось у руцэ большая дзірка і то не выйшаў са строю.
     — Ты пад карчом ляжаў...
     — Маўчаць!
    Эсэсавец заходзіўся дзікім рогатам, размахваў пісталетам і разпораз тыцкаў ім у жывот старшага паліцая:
      — Ваякі, апора нямецкага камандавання... Адзін партызанскі разведчык усіх перабіў...
     — Я хацеў узяць яго жывога,— апраўдваўся паліцай.
     — Дык вось бяры нежывых,— яхідна адказаў эсэсавец.
     Неўзабаве быў падняты на ногі ўвесь гарнізон вёскі Кузьмічы і суседнія паліцэйскія ўчасткі. Ніжын акружылі з усіх бакоў, пачалася трасяніна, пошукі знікшага партызанскага разведчыка.
     Паліцаі ўзялі ў Ніжыне фурманку, узвалілі на драбіны труп свайго забітага ваякі, побач з ім пасадзілі параненага і павезлі ў Кузьмічы. Калі фурманка выязджала з могілак, эсэсавец абыякава глянуў услед, плюнуў і ледзь прыкметным кіўком галавы паклікаў да сябе аднаго з паліцаяў.
     — А чаму б яго тут не закапаць? — спытаў ён.
     — Там у яго родзічы,— угодліва адказаў паліцай,— і свае могілкі каля вёскі.
     Эсэсавец скрывіў губы.
     — Залішні яму гонар,— сказаў смеючыся,— вазіць з адных могілак на другія.—      Потым ён са злосцю спытаў:—Які д'ябал выдумаў рабіць тут засаду?
      — Пан Дубік параіў,— адрапартаваў паліцай.
      — Напляваць! — крыкнуў эсэсавец. — Хто такі Дубік?
     — Наш бургамістр,— растлумачыў паліцай.— Той, што ў Кузьмічах.
     — А нашто была гэтая засада?
     —Ужо некалькі дзён тут сочым,— паніжаным голасам тлумачыў паліцай.— У гэтай вёсцы буйная падпольная арганізацыя... Нядаўна яны аднаго вашага...— паліцай запнуўся.— Аднаго нашага обер-лейтэнанта жывым у палон захапілі.
     — Гэта яны? — эсэсавец рэзка павярнуўся да паліцая.
    — Яны, пане афіцэр. I нашага яшчэ аднаго нядаўна ранілі, памёр.
    Гэтага эсэсавец не слухаў.
     — Цесная сувязь з атрадамі, — тлумачыў паліцай.— Пану Дубіку ўдалося дазнацца, што на гэтых могілках арганізуюцца тайныя сустрэчы партызан з мясцовымі падпольшчыкамі.
      Эсэсавец кінуў на паліцэйскага зняважлівы позірк, махнуў рукой і пайшоў да сваёй каманды.
     У тую ноч не знайшлі Фені Конанавай. Ды каб і знайшлі, то наўрад ці паверылі б, што гэта яна ўвечары была на могілках. Кузьміцкая паліцыя больш за ўсё схільна была думаць, што гэта быў Гарбачоў. Таго ведалі па ўсіх гарнізонах, ганяліся за ім і баяліся яго.
       Раніцою эсэсаўцы сагналі ў адно месца ўсіх ніжынцаў. Доўга трымалі на шырокай плошчы каля Арэсы. Многія з ніжынцаў былі лёгка апрануты, дрыжалі ад холаду. Немцы спадзяваліся на тое, што, калі людзям стане неўмагату дрыжаць на марозе, яны выдадуць партызана. Аднак ніхто не сказаў ні слова, хоць амаль усе ў вёсцы ведалі, што іх Феня, іх маладая настаўніца-камсамолка, учора ўвечары наведалася ў вёску. Яны далі ёй такі прытулак, што ніякі ні паліцай, ні эсэсавец не здагадаўся б зазірнуць туды.
     Як ні цяжка было, а ўсё ж Феня выканала ўсе даручэнні райкома. Перад досвіткам наступнага дня, калі многіх вартавых змарыў сон, камсамольцы правялі яе з вёскі. Правялі зноў жа праз могілкі, якраз праз тое месца, дзе ноччу яна трымала няроўны бой.
* * *
      Праз некалькі дзён Конанава зноў з'явілася каля Ніжына і ўжо не адна. 3 ёю была добра ўзброеная група партызан на чале з Розавым. Тут жа былі Патрын, Смірноў і Адам Майстрэнка. Адклаўшы да часу намер поўнага разгрому кузьмічоўскага гарнізона, яны рашылі вызваліць ніжынскіх дзяўчат.
      Палавіна Кузьмічоўскай школы была цяпер ператворана ў турму. Вокны ў гэтай палавіне былі забіты дошкамі і пераплецены калючым дротам. Людзі са страхам і трывогай праходзілі цяпер паўз гэтую школу, бо амаль кожны дзень даносіліся адтуль пакутлівыя крыкі і стогны вязняў фашысцкай камендатуры.
      За праваднікоў пайшлі ніжынскія камсамольцы. Яшчэ не так даўно яны хадзілі ў гэтую школу на сумесныя вучнёўскія вечары, слухалі тут лектараў, іншы раз канцэрты.
      Наблізіцца да школы трэба было ціха і непрыкметна. Стаяла задача без адзінага стрэлу зняць вартавых, зайсці ў школу, вывесці адтуль арыштаваных. Папярэдняй разведкай было ўстаноўлена, што ў гэтую ноч каля школы будуць дзяжурыць мясцовыя паліцаі. Пры такіх умовах лягчэй дасягнуць мэты, бо паліцаі не так старанна ахоўваюць даручаны ім аб'ект, як немцы. Да таго ж, невядома яшчэ, якія паліцаі трапяцца.
      Асцярожна, ледзь не на кожным кроку прыслухоўваючыся і разглядаючы наваколле, партызаны позняй ноччу пачалі набліжацца да школы. Патрулёў не чутно было. Магчыма, яны ў гэты час знаходзіліся на другім канцы вёскі. Паліцэйскі пост з кулямётам група пры дапамозе мясцовых камсамольцаў ужо даўно абышла. У цемры школа ледзь толькі вызначалася. Яна была падобна ў гэтую ноч на нейкую змрочную адрыну. На фоне белага падмурка відно было, як вартавы зморана перастаўляе ногі: ступіць крок, потым прыпыніцца, крыху пастаіць, тады зноў ступіць.
      Розаў і Майстрэнка паўзуць пярэднімі, услед за імі паўзуць яшчэ два спрактыкаваныя партызаны. Калі першую двойку напаткае няўдача, то другая двойка адразу ж прыспее на выручку.
    Вартавы прыпыніўся каля ўваходу ў школу, паставіў адну нагу на прыступак і нахіліў галаву над руляй вінтоўкі. Каб яшчэ хвіліна, ён, мабыць, сеў бы на прыступак, але ў гэты момант Розаў маланкай падляцеў да яго і схапіў ззаду за рукі. Майстрэнка выхапіў у паліцая вінтоўку і прыставіў да яго падбародка рулю пісталета.
     — Ціха! — пагрозлівым шэптам загадаў ён. Паліцай згодліва заківаў галавой і апусціўся на калені.
     — Ты адзін тут?
     Паліцай цяпер ужо закруціў галавой, а рота не раскрываў, відаць баяўся прамовіць слова.
     — Дзе ён? — спытаў Розаў, спрытна звязаўшы паліцаю рукі.
    — Там,— ціха сказаў паліцай і паказаў вострым носам за вугал. Затым узняў галаву, пакаянна залыпаў вачыма і прашаптаў: — Ён спіць. Мы тут па чар-е хадзілі. Калі хочаце, то я сам забяру ў яго вінтоўку, я вам усё зраблю.
     Перадаўшы звязанага партызанам, Розаў з Майстрэнкам рушылі паўз сцяну да вугла, але не прайшлі яны і некалькі крокаў, як Майстрэнка пачуў, што нехта яго заве. Ен прыпыніўся.
    — Таварыш Майстрэнка! — шаптаў звязаны паліцай.— Там у яго яшчэ граната ў кішэні, глядзіце, асцярожна.
     — Я табе дам, «таварыш»,— больш кулаком, чым голасам, прыгразіў Майстрэнка і пайшоў далей.
     — Я адразу пазнаў яго,— нібы з радасцю, нібы са страхам шаптаў паліцай.—Мы з ім вельмі добрыя знаёмыя былі…
     — Ц-ціха! — сыкнуў на яго адзін з партызан і паднёс да паліцэйскага носа шэрую ад гразі анучу.
     Другі ахоўнік быў абяззброены амаль што сонным. Прачнуўшыся, ён пачаў заўзята абараняцца. Давялося злёгку «пагладзіць» яго па галаве і заткнуць рот.
      Першы паліцай паказаў, дзе схаваны ключы ад школы, а потым правёў партызан у той клас, у якім знаходзіліся ніжынскія падпольшчыцы. Дзяўчаты спалі на падлозе, прытуліўшыся адна да аднае. Цяжкі і трывожны быў гэта сон, але страшэнная зморанасць брала сваё.
     Ніхто з іх нават не павярнуўся, калі Майстрэнка і Феня зайшлі ў клас. Майстрэнка ўключыў электрычны ліхтарык, які толькі што адабраў у другога паліцая, а Феня апусцілася перад дзяўчатамі на калені і стала асцярожна, каб знянацку, часам, не спалохаць, будзіць іх.
      Цяжка было пазнаць гэтых пакутніц. Твар Ліды быў пасінелы, нібы нежывы, пад вачыма крывавыя падцёкі, вопратка падрана. Другія дзяўчаты таксама былі вельмі знясіленыя. Калі Феня асцярожна кранула Ліду, тая спалохана ўсхапілася, са страхам падалася ў кут.
      — Лідачка, гэта я,— ціха прашаптала Феня.— Не бойся, тут усе нашы. Хуценька будзі дзяўчат ды пойдзем.
      Аперацыя гэтая прайшла паспяхова. Вызвалілі не толькі ніжынскіх дзяўчат, а ўсіх, хто ў гэты час знаходзіўся пад арыштам. Першы паліцай дапамагаў партызанам, а другі так і застаўся ляжаць пад падрубаю са звязанымі рукамі і нагамі ды з заткнутым анучаю ротам.
      Назаўтра раніцою ў лагеры Конанава ласкава абнімала Лідачку і другіх сваіх сябровак.
     — Ну як вы там, мае любыя? — пытала яна.
     — Не хвалюйся, Фенечка, — адказала за ўсіх Ліда.— Як фашысцкія каты ні здзекаваліся, ніводнага славечка мы не сказалі. Добра, што вы паспелі, а то сёння фашысты збіраліся ўжо гнаць нас некуды далей.
 

да зместу