|
|
XX
Як толькі мы вярнуліся з рэйду, захацелася
перш-наперш даведацца і дэталёва разабрацца, як тут жывуць і
працуюць партыйныя і камсамольскія падпольныя арганізацыі і ўсе тыя
партызанскія атрады і групы, што заставаліся на месцы. Хоць
данясенняў і дакладных мы шмат атрымлівалі ад іх і ў часе рэйду, але
гэтага было недастаткова. Цікава было спаткацца з імі, з іх
камандзірамі і палітработнікамі, падпольнымі партыйнымі і
камсамолькімі кіраўнікамі, пагаварыць, абмеркаваць разам планы на
будучае. Мы сустрэліся з Луферавым, Патрыным, Храпко, Сталяровым,
Паўлоўскім, Міхайлоўскім, Жыгарам і Бумажковым. У атрадах Патрына і
Сталярова ўсё было ў належным парадку, толькі росту партызан з
мясцовага насельніцтва за апошні час амаль не заўважалася. Гэта нас
насцярожвала і непакоіла: відаць, з палітычнай работай сярод
насельніцтва тут было не ўсё добра. А атрад Храпко крыху папоўніўся
за лік насельніцтва Глускага раёна, аднак жа рабілася гэта з нейкай
аглядкай: людзі ідуць, просяцца ў партызанскі атрад, а тут ім кажуць
прыносіць зброю — вінтоўкі альбо аўтаматы,— хоць гэтая зброя не ў
садзе расла, а здабывалася ў зацятай барацьбе з ворагам. Нягледзячы
на ўказанні ЦК КП(б)Б, асобныя камандзіры і палітработнікі
партызанскіх атрадаў не зусім правільна разумелі неабходнасць
усенароднага партызанскага руху. Абласны камітэт партыі вымушаны быў
яшчэ раз дадаткова разгледзець пытанне разгортвання ўсенароднай
партызанскай барацьбы супраць ворага.
На другі дзень пасля нашага звароту ў штаб прыйшоў
сакратар Любанскага падпольнага райкома камсамола Адам Майстрэнка. Я
ўважліва слўхаў яго даклад аб рабоце камсамольскага падполля і з
трывогай чакаў, што скажа Майстрэнка пра Феню Конанаву, ці
пацвердзіць ён тыя весткі, якія былі атрыманы штабам яшчэ ў часе
рэйду. Майстрэнка расказаў пра актыўную работу камсамольскай
арганізацыі атрада Храпко, назваў прозвішчы асобных камсамольцаў, у
прыватнасці Мікалая Татура, які вызначыўся ў многіх баях і найлепш
праявіў сябе як камсамольскі арганізатар. Падрабязна расказваў ён
мне пра дзейнасць камсамольцаў-падпольшчыкаў у Баянічах, Рэдкавічах,
Жывуні, Загаллі, Азярным, а пра Ніжын чамусьці змаўчаў, у той час
калі заўсёды раней ён абавязкова пачынаў з галоўнай Ніжынскай
камсамольскай арганізацыі. Я не напамінаў яму пра гэта, пакуль ён не
скончыў свайго даклада, а потым спытаў:
— А як жа твае ніжынцы? Як Феня? Майстрэнка апусціў вочы, твар яго
пацямнеў.
— Не збераглі мы Фені,— нарэшце сказаў ён глухім голасам.
Відаць, яму нялёгка было гаварыць. Майстрэнка разумеў,
што з гэтага яму трэба было і пачынаць свой даклад, але вымавіць
такія словы было вельмі цяжка, неяк не паварочваўся язык, пачынала
перасыхаць у горле. Гэта была найвялікшая страта для камсамольцаў
Мінскага падполля. Вораг нанёс нам вялікі ўдар.
— Ніжынская камсамольская арганізацыя,— працягваў
Майстрэнка,— і да гэтага часу ў глыбокім смутку, хоць працы там не
аслабляюць. Падпольшчыкаў там ужо больш стала, а Фені не збераглі.
Так, не збераглі. Мне аж гаварыць цяжка...
Праз некалькі хвілін ён расказаў усё падрабязна.
Больш месяца таму назад Феня была накіравана райкомам на
заданне і, вяртаючыся ў лагер, натрапіла на буйную засаду эсэсаўцаў.
Час быў перадвячэрні, яшчэ відно было на дварэ, дзяўчыну схапілі. Па
прыметах пазналі, што гэта Конанава, і павялі ў Ніжын. Соснаўскі
камендант і кузьмічоўская паліцыя разлічвалі на пэўны рэванш за свае
ранейшыя няўдачы ў Ніжыне і навакольных вёсках, за штодзённыя
папрокі свайго начальніка, які знаходзіўся ў Бабруйску. Плюгавы
бургамістр Дубік ужо смакаваў сваю будучую славу, уяўляў сябе з
нямецкім крыжам на грудзях і старанна абдумваў, які б гэта не чуваны
яшчэ нідзе допыт учыніць ніжынскай настаўніцы., Паколькі ў Кузьмічах
і навакольных вёсках тады ўжо не было гестапаўцаў, Дубік адчуваў
сябе тут паўнапраўным гаспадаром і не ведаў, як нацешыцца сваёй
здрадніцкай місіяй. У гэтага вырадка з'явіліся намеры правесці допыт
Конанавай у яе ж роднай вёсцы, на вачах у людзей. Яму вельмі
хацелася вызначыцца перад акупантамі сваёй паганай вынаходлівасцю і
халуйскай адданасцю. Дубік разлічваў на тое, што праз Конанаву яму
ўдасца раскрыць усю ніжынскую падпольную арганізацыю і тады можна
будзе напісаць рапарт нават у Бабруйск — самому акруговаму фюрэру.
Няхай і там ведаюць, хто такі Дубік, кузьмічоўскі бургамістр!
Да Ніжына Конанаву вялі тры эсэсаўцы і дзевяць узброеных
паліцаяў. Але і пры такіх суадносінах сіл гітлераўцы, ужо не раз
правучаныя, не давяралі сабе. Таму яны звязалі дзяўчыне рукі і ўсё
яшчэ баяліся, што Конанава можа як-небудзь перахітрыць іх і ўцячы.
За апошнія месяцы чуткі пра адважную і валявую камсамолку пашырыліся
на ўсю Міншчыну і Палессе.
— Ну, цяпер усё! — ашчэрыўшы зубы, гаварыў Дубік.—
Наглумілася з нашых паноў, дапякла многім... Цяпер усё скажаш.
Прыціснем, дык роднага бацьку выкажаш...
— Шалёны ты сабака, здраднік Радзімы, —крыкнула ў адказ
Феня.— I адкуль ты ўзяўся, падлюга такі, агіднік? Як цябе зямля
носіць, пачвару?..
Дубік старанна пераймаў усе прыёмы гестапаўцаў. Тыя некалі
зганялі ніжынцаў на плошчу, таму і ён вырашыў скарыстаць такі метад
допыту. Калі людзей прыгналі, ён самаўпэўнена абвясціў:
—Зараз тут будуць названы прозвішчы ўсіх тых, хто звязан з
партызанамі. Калі самі не гаворыце, скажуць іншыя.
3 натоўпу сялян пачуліся абураныя галасы: «Здраднік ты,
брыдота агідная, прэч ад нас!»
Загадаўшы вывесці на плошчу Феню, Дубік сам развязаў ёй
рукі, зняў з галавы хустку.
—Паказвай, хто тут бандыт! — крыкнуў ён.— Усіх выкажаш, жывой
застанешся!
— Вось ён,— спакойна сказала Феня і паказала на Дубіка.
— Ну, ты не ўпірайся,— закрычаў Дубік і з усёй сілы тузануў
дзяўчыну за касу.
— Адыдзі, падлюга! — параіў Дубіку нехта з натоўпу.
— Яна не будзе калаціцца за вас, як вы некаторыя за яе, — ашчэрыўся
бургамістр. —Тут у вас не адзін дзесятак гэтакіх, — ён паказаў на
дзяўчыну, —і уся вёска на падазрэнні ў прадстаўнікоў нямёцкай улады
на месцах. — Ен паказаў на сябе. — Не давяраеце гэтай партызанцы —
дык дапамажыце нам самі. Нямецкая ўлада на месцах, — ён зноў паказаў
на сябе,— улічыць вашы заслугі.
У гэты момант над галавой звераватага бургамістра прашумеў
камень і ўрэзаўся ў пераносіцу паліцая, які стаяў з вінтоўкай каля
Фені. Паліцай схапіуся рукамі за твар, завойкаў. Дубік разгубіўся...
Феня шпарка падняла з зямлі той жа камень і стукнула ім бургамістра
па мордзе... «Улада на месцах» павалілася.
Паліцаі збілі Феню з ног. Паляцелі яшчэ каменні,
гітлераўцы і паліцаі пачалі страляць, людзі разбегліся.
Напалоханыя акупанты і іх прыслужнікі больш не зганялі
ніжынцаў. Дубік з разбітым тварам паспяшаўся пад ахову
кузьмічоўскага гарнізона, а астатнія «ахоўнікі парадку» павялі ўслед
за ім зноў звязаную Феню. Яна трымалася горда, як і належыць мужным
савецкім людзям. Сваімі паводзінамі Феня Конанава заклікала землякоў
да жорсткай барацьбы з фашыстамі.
Дні праз два Дубік зноў наведаўся ў Ніжын. Твар у бургамістра быў
абвязаны, апухлы. 3 ім конны атрад паліцаяў, чалавек дваццаць.
Прыехалі паказваць сваю сілу і помсціць за нядаўнюю ганьбу. Тупая,
перанятая ў фашысцкіх акупантаў, злосць Дубіка штурхала яго на самыя
крывавыя учынкі і звярынае самадурства. Нічога не дабіўшыся ад Фені
ў Кузьмічах, ён зноў прывёз яе ў Ніжын. Дзяўчына сядзела на возе
змучаная, ледзь жывая.
— Цяпер-то ты будзеш гаварыць! — сіпеў разюшаны паліцай.
Ен загадаў выгнаць да Арэсы амаль усіх ніжынскіх дзяўчат і
прыгразіў Фені, што калі яна не выкажа падпольшчыкаў, дык кожная
дзесятая з яе сябровак будзе расстраляна.
Конанава была ўжо вельмі слабая, скатаваная, аднак пагрозы
Дубіка яна пачула і зразумела, што надышоў надзвычай цяжкі і
складаны момант. Трэба зараз жа нешта прыдумаць, нешта вырашыць.
Дзяўчаты, сяброўкі дарагія! Яны павінны жыць!.. Усе яны павінны жыць
і прадаўжаць барацьбу з нямецкімі фашыстамі. Яе сяброўкі павінны
дажыць да перамогі і ўбачыць яснае сонца міру над зямлёй...
Феня непрыкметна зірнула на дзяўчат. Яна ўсё яшчэ
сядзела на возе. Паліцаі ведалі, што стаяць яна ўжо не можа, і не
ссаджвалі яе. Дзяўчаты стаялі пакуль што шчыльнай купкай, туліліся
адна да адной і ўпэўнена, з гарачай спагадай глядзелі на Феню.
«Родныя вы мае,— свяцілася ў вачах Фені,— бачу, што верыце
мне і цяпер, верыце, шкадуеце і спадзеяцеся... Спадзявайцеся,
дзяўчаткі, не падвяду! За Радзіму, за нашу партыю не пашкадую сваіх
сіл і жыцця!»
Феня рабіла выгляд, што не чула пагроз фашысцкага прыслужніка.
Дубік падышоў да воза, штурхануў дзяўчыну ў галаву і паўтарыў тое,
што нядаўна сказаў. Феня на момант падняла на яго запухлыя ад
катаванняў вочы і зноў бездапаможна апусціла галаву. Гэта было
апошняе, што было яшчэ ў яе сілах. Яна, відаць, вырашыла не
рэагаваць ні на якія пагрозы і катаванні, не стагнаць, не гаварыць
ні слова. Фашысцкія вырадкі павінны верыць, што яна не можа гаварыць
ад страты сілы, ад таго, што паліцаі «перастараліся» ў часе допыту.
— Прызнавайся! — крычаў Дубік і ўсё штурхаў дзяўчыну ў
галаву.— Прызнавайся!
Феня маўчала і ні разу не падняла вачэй.
— Бачыце, дурніцы,— павярнуўся паліцай да дзяўчат,— ёй не
дорага ваша жыццё, яна нават і слухаць не хоча. Адну каторую
пакрывае, а вас на смерць вядзе.
— Губіцелі! — крыкнула адна з дзяўчат.— Людаеды, вы яе
замучылі, закатавалі, цяпер нежывую гаварыць прымушаеце!..
Да дзяўчыны падышоў здаравенны, калматы паліцай, замахнуўся
кулачышчам, потым перадумаў і ўдарыў яе прыкладам.
Дубік размахваў рукамі, разяўляў свой пакарэжаны ад
пухліны рот.
— У нас і мёртвыя загавораць, мы ёй развяжам язык! Здыміце яе
з воза, пастаўце вось перад імі!
Паліцаі падхапілі Феню пад рукі, паднялі і паставілі на
мёрзлую зямлю. Дзяўчаты загаласілі, падаліся наперад: Феня была
босая, ногі пасінелыя і апухлыя ад пабояў.
Хістаючыся, намагаючы апошнія свае сілы, Феня пастаяла з паўхвіліны
і не стрывала, павалілася. Паліцаі паднялі яе.
— Развязаць яе?— спытаў адзін з іх Дубіка.
— Не, не! — замахаў рукамі бургамістр.— Вырывайце ёй валасы
пасмамі... Трымайце і вырывайце!..
Дзяўчаты рынуліся да Фені, збілі з ног аднаго паліцая,
але другія конныя галаварэзы загарадзілі ім дарогу.
Феня мужна пераносіла катаванні. Ёй павырывалі валасы,
павыкручвалі рукі. I ўжо апошнім дыханнем яна прамовіла: «Бывайце,
дзевачкі! Няхай жыве наша Савецкая Радзіма!»
Калі яна страціла прытомнасць, Дубік загадаў кінуць яе ў
ледзяную ваду Арэсы...
Так загінула Феня Конанава, палымяная патрыётка, мужная воляй і
духам камсамолка. Як яе ні катавалі, яна не сказала ніводнага слова,
якое б скарыстаў вораг, не праявіла слабасці, не парушыла прысягі,
якую дала пры ўступленні ў падпольную арганізацыю.
Гэтае паведамленне Майстрэнкі ўразіла ўсіх нас да глыбіні душы. Мы
бачылі нямала зверстваў гітлераўскіх людаедаў і іх памагатых, але
такога яшчэ не сустракалі. Захапляла нас незвычайная мужнасць
камсамолкі, яе непахісная воля перамагчы ворага. Мы рэкамендавалі
падпольнаму абкому камсамола ўсюды абмеркаваць ніжынскія падзеі і
дамагчыся таго, каб на ўдар ворага было адказана яшчэ больш моцным
ударам. Удары Ленінскага камсамола павінны быць такія, каб смерць
Фені была сто разоў адпомшчана.
* * *
Праз некалькі дзён пасля гераічнай смерці Фені Конанавай
кузьмічоўскі гарнізон быў разгромлены. Майстрэнка з дзвюма баявымі
групамі атрадаў Патрына і Сталярова ўночы нечакана наляцеў на
фашысцка-паліцэйскае логава. Здраднікі Радзімы, подлыя паліцаі і іх
гаспадары-фашысты былі знішчаны.
На кузьмічоўскай вуліцы, на высокай калючай грушы-дзічцы быў
павешаны партызанамі здраднік Радзімы, заўзяты фашыст бургамістр
Дубік.
да зместу |
|
