|
Баронячы волю і годнасць
Вясной 1794
г. у Рэчы Паспалітай пачалося паўстанне пад кіраўніцтвам Тадэвуша
Касцюшкі. У абарону сваёй волі і годнасці са зброяй у руках услед за
палякамі выступілі і беларусы. Адной з найболыш гераічных старонак
паўстання быў рэйд атрада Стэфана Грабоўскага ў жніўні 1794 г. па
Міншчыне. Месцам трагічнага канца дзёрскага і адчайнага паходу сталі
берагі Арэсы пад Любанню.
* * *
Рэч
Паспалітая канчаткова сфарміравалася ў 1569 г. праз унію (саюз)
Вялікага княства Літоўскага і Каралеўства Польскага. Беларусь
перажыла ў XVII — XVIII ст. моцны паланізацыйны ўплыў. Тым не менш,
Вялікае княства захоўвала яшчэ шэраг аўтаномных праў: мела сваё
войска, грошы, збірала соймы, прытрымлівалася старажытных звычаяў, у
тым ліку права карыстацца ў якасці дзяржаўнай старажытнай беларускай
мовай (да 1696 г.).
Частыя войны,
міжусобная крывавая барацьба магнацка-шляхецкіх канфедэрацый,
рэлігійная канфліктнасць знясільвалі краіну. Спроба ў другой палове
XVIII ст. найболын прагрэсіўных, дэмакратычна настроеных
прадстаўнікоў шляхты і магнатаў выправіць становішча праз рэфармацыю
асноўных законаў паслужыла сігналам для эскалацыі агрэсіі з боку
суседніх дзяржаў, найперш Расіі і Прусіі. У 1772 г. пасля падзелу
Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй паўночна-ўсходняя
Беларусь і Ліфляндыя апынуліся ў складзе Расійскай імперыі. Прыняцце
3 мая 1791 г. соймам Рэчы Паспалітай дэмакратычнай Канстытуцыі
прывяло да другога падзелу «шляхецкай рэспублікі», да Расіі адышла
цэнтральная Беларусь і правабярэжная Украіна. Указамі Кацярыны II у
1793 г. на тэрыторыі Беларусі ўтварылася Мінская губернія, было
адменена дзеянне Канстытуцыі 1791 г. «Шляхецкая рэспубліка» стаяла
на мяжы канчатковага знікнення.
Такі ход
падзей прымусіў найперш шляхту і магнацтва ў рэшце рэшт асэнсаваць
трагізм сітуацыі, які перажывала іх краіна, усвядоміць рэальнасць
пагрозы знішчэння незалежнасці. Гэтаму спрыялі таксама беспардонныя
паводзіны расійскай адміністрацыі, адмена старасвецкіх вольнасцей і
здабыткаў, якія ядналі насельніцтва Рэчы Паспалітай з Еўропай. Так
паспявалі ўмовы для паўстання.
Яно
пачалося ў сакавіку 1794 г. на тэрыторыі Польшчы. На чале
выступлення стаў генерал Тадэвуш Касцюшка. Ён нарадзіўся на
Берасцейшчыне, паходзіў з небагатай сям'і беларускага шляхціца.
Вясной і на пачатку лета паўстанцы атрымалі ў барацьбе з рускімі
войскамі шэраг выдатных перамог. У красавіку ўзнялося таксама
насельніцтва зямлі Вялікага княства Літоўскага. Ноччу 23 красавіка
мясцовыя вайскоўцы пад кіраўніцтвам палкоўніка інжынерыі Якуба
Ясінскага напалі на расійскі гарнізон у Вільні. Да раніцы паўстанцы
захапілі арсенал, узялі ў палон генерала Арсеньева, 70 афіцэраў і
каля 1500 салдат. Заклікі да паўстання пайшлі ў іншыя гарады Літвы і
Беларусі. Адгукнуліся Гародня, Бярэсце, Слонім, Ваўкавыск, Пінск,
Наваградак, Кобрын, Ашмяны, Ліда, Браслаў і іншыя гарады і мястэчкі.
Паў станне шырылася на Беларусі.
Стэфан Грабоўскі
На Міншчыне шляхта ў некаторых месцах збіралася ў атрады. Як
пісаў 28 красавіка 1794 г. генерал-губернатар Т. Туталмін князю М.
В. Рэпніну, «цішыня адкрытым чынам пачынае ўжо калыхацца... Нідзе
яшчэ няма яўнага і адкрытага неўпарадкавання, але ўся грамадская
думка да гэтага прыгатавана». Разносіліся прызывы накшталт звароту
падкаморнага Браслаўскага ўезда Багуслава Мірскага: «... Возьмемся
адзін з адным за рукі, кінем кожны свае спадзяванні, возьмем у рукі
зброю, станем цвёрда, абаронім родную зямлю нашу, волю, жыццё — вось
што ад вас патрабуецца». На Міншчыне, як пісаў С. Рункевіч, было
шмат дробнай шляхты, якая заўсёды была гатова далучыцца да паўстання.
Гэта вымусіла генерал-губернатара Туталміна сканцэнтраваць вялікія
вайсковыя сілы ў Нясвіжы, умацаваць гарматамі замак у Слуцку і
размясціць там салдат растоўскага палка. Праз цэрквы
распаўсюджваліся ўніверсалы, у якіх гаварылася, што з «мяцежнікамі»
жартаваць не збіраюцца: «усіх, каго са зброяю ў руках сустрэнуць» ці
«якія нейкім чынам будуць садзейнічаць бунту ці загаворам, тыя не
толькі сілай збройнаю будуць паражацца, але з імі і іх сялібамі
будзе здзейснена як уласна з здраднікамі і сутнымі ворагамі ўласнай
іх айчыны». Каб нейкім чынам адвадзіць ад удзелу ў паўстанні сялян,
распаўсюджваліся чуткі, што тым, хто не будзе дапамагаць «мяцежнікам»,
дастануцца канфіскаваныя маёнткі і землі.
Непаразуменні
паміж Касцюшкам і радыкальна настроенымі кіраўнікамі паўстання ў
Літве і Беларусі выліліся ў шэраг абвінавачванняў апошніх у
непаслядоўнасці. Была створана Цэнт ральная дэпутацыя Вялікага
княства, якая павяла болыя асцярожную тактыку вядзення паўстанцкай
вайны. Напал барацьбы пачаў спадаць. Да гэтага часу на Беларусі
стаяла ў розных гарадах і мястэчках каля 18 тысяч рэгулярнага
расійскага войска. У ліпені — жніўні як у Польшчы, так ў Літве і на
Беларусі паўстанцы цярпелі адно паражэнне за другім. 3 поўдня,
адбыўшы турэцкую кампанію, на падмогу рускім палкам падыходзіў
корпус А. Суворава. 11 жніўня паўстанцы вымушаны былі пакінуць
Вільню.
Атрымаўшы
паведамленне аб захопе Вільні расійскімі войскамі, палкоўнік Стэфан
Грабоўскі папрасіў дазволу ў камандуючага паўстанцкімі войскамі
Літвы і Беларусі генерала М. Вяльгорскага на рэйд за расійскі «кардон»
(мяжу другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 г.). Ён атрымаў такі
дазвол 15 жніўня ў Аранах, адкуль з 800 чалавекамі рэгулярнага
войска (свайго 7-га палка) і 1000 добраахвотнікамі, 5 гарматамі
рушыў пад Іўе.
С. Грабоўскі (1767—1847) нарадзіў ся ў Асташыне пад Наваградкам. 3
юнацтва прысвяціў сваё жыццё вайсковай службе. Прымаў актыўны ўдзел
у паўстанні, кіруючы атрадамі ў мяцежнай Вільні, у бітвах пад
Нямечынам, Палянамі, Соламі. Якімі мэтамі кіраваўся С. Грабоўскі,
адпраўляючыся ў небяспечны паход? 3 матэрыялаў допытаў як самога С.
Грабоўскага, так і блізкіх да яго людзей вынікала, што атрад павінен
быў падтрымаць незадаволенасць мясцовага насельніцтва, падбухторваць
яго да выступлення супраць расійскіх войск і адміністрацыі, шукаць
сілы, якія здольны былі б удзельнічаць у паўстанні. Сваім рэйдам С.
Грабоўскі меў на мэце адцягнуць на сябе частку мабільных расійскіх
войск, не дазваляючы ім, такім чынам, ваяваць супраць асноўных
паўстанцкіх груповак. У атрадзе было многа людзей, якія прагнулі
помсты за злачынствы, здзейсненыя расійскімі войскамі.
Рух паўстанцкага атрада пад кіраўніцтвам палкоўніка
Стэфана Грабоўскага ў жніўні — верасні 1794 г. (1 — мяжа II падзелу
Рэчы Паспалітай 1793 г.; 2 — накірунак руху; 3 — месцы найбольш
значных ваенных сутычак з рускімі войскамі).
С. Грабоўскі,
падышоўшы да Іўя, прымусіў адступіць маёра Дземетрэ. Спаліўшы масты
на Нёмане пад Мікалаевым, накіраваўся праз Івянец і Ракаў на Мінск.
Да С. Грабоўскага далучалася шмат мясцовых людзей. Па розных
звестках, пад Мінскам атрад налічваў 3 — 4 тысячы і болей чалавек.
Як паведамляў адзін з удзельшкаў тых падзей, у войску Грабоўскага
«было шмат «панічоў», дзяцей шляхецкіх і простай шляхты, якая была
апранута ў світкі. Іншыя былі без абутку, другія ў лахманах, але ўсе
адчайна мелі намер памерці ці перамагчы»...
У Мінск на
падмогу губернатару прыйшоў данскі полк пад камандаваннем
прэм'ер-маёра Шчадрова. Казачы полк услед за эскадронам драгун той
жа ноччу выйшаў за горад насустрач паўстанцам. Раніцай за казакамі
спешна рушыў сам губернатар з 200 салдатамі і гарматамі. Пасля
перастрэлкі паўстанцы павярнулі на Койданава. Тым часам у Мінск
з-пад Вільні быў пера ведзены яшчэ адзін данскі полк, якім
камандаваў прэм'ер-маёр Ілавайскі. Сюды спяшаўся брыгадны генерал
князь Цыцыянаў з вялікім атрадам. Грабоўскі, пазбягаючы баёў, павёў
сваё войска праз Дубічы на Пухавічы, Лапічы, Свіслач, трымаючы
кірунак на Бабруйск. Паўстанцы стараліся не ўступаць у актыўныя
ваенныя дзеянні з расійскімі палкамі. Рухаліся пераважна ноччу, днём
хаваліся ў лясах. На сваім шляху яны знішчалі непрыяцельскія
магазіны, псавалі камунікацыі, завальвалі дарогі і паштовыя тракты,
падпальвалі масты, паромы, лавілі кур'ераў, бралі ў палон людзей,
якія мелі дачыненне да расійскага войска, захоплівалі маёнткі паноў,
«кои привезены из России».
Імклівы рух
атрада і яго актыўныя дзеянні не маглі адбывацца без падтрымкі
мясцовага насельніцтва. У рапарце князя М. Рэпніна 30 жніўня
адзначалася: «Но при всём том, по приверженности к ним здешних —
соотчичей их, которые доставляют им всякое прокормление и подвозят
на подводах, делают чрез то нашим за ними следующим войскам задержку
и великое затруднение».
Цэнтральнае
паўстанцкае кіраўніцтва прадпісвала С. Грабоўскаму браць на службу ў
атрад мясцовых жыхароў, але ў залічэнні на службу перавага аддава
лася шляхце. Паўстанцы нападалі на тылавую варту рускіх войск,
распаўсюджвалі пракламацыі і адозвы. Яны завязалі бой з мясцовай
камандай у Бабруйску, але даведаўшыся, што да горада накіроўваюцца
рэгулярныя войскі пад камандаваннем князя Цыцыянава, павярнулі на
Глуск. Пры падтрымцы мясцовай шляхты і сялянства паўстанцкі атрад,
каб адарвацца ад конніцы Цыцыянава, разбурыў некалькі мастоў, рабіў
засекі на дарогах, знішчаў фураж. I ўсё ж Грабоўскага атакоўвалі і з
флантаў, і з тылу. Толькі 1 верасня пад Глускам паўстанцам удалося
адарвацца ад непрыяцеля. Пакінуўшы Слуцкі тракт, у ноч з 2 на 3
верасня атрад спыніўся каля Арэсы насупраць Любані. Тут адбылася
апошняя бітва паўстанцаў з лёгкаконным украінскім палком, якім
камандаваў князь Цыцыянаў.
Апісанне гэтай
падзеі паводле ўспамінаў С. Грабоўскага прывёў генерал Ф. Пачкоўскі
ў адным з кракаўскіх выданняў 1872 г. За дзень 3 верасня Стэфан
Грабоўскі здолеў пераправіць цераз раку 500 пехацінцаў, гарматы і
частку кавалерыі. Цыцыянаў, скарыстаўшы вопыт ранейшых сутычак,
вырашыў наступаць не з ходу, а абышоў Любань і з 4-тысячным войскам
перакрыў дарогу. Не паспеўшы пераправіць на другі бераг увесь свой
атрад, С. Грабоўскі 4 верасня з 600 паўстанцамі ўступіў у няроўны
бой. Вытрымаўшы чатыры атакі і не страціўшы гармат, ён адышоў да
Любані. Паўстанцы-добраахвотнікі, якія заставаліся за ракой,
уступілі непрыяцелю. Тыя, хто быў на конях, змог прабрацца цераз
балота і ўцячы.
Была магчымасць
пакінуць месца бою і С. Грабоўскаму, але мужнасць і гонар афіцэра,
адказнасць за лёс сваіх сяброў не дазволілі яму паступіць так.
Толькі апынуўшыся ў бязвыхадным становішчы, заціснуты з усіх бакоў,
на захадзе сонца 4 верасня Грабоўскі з рэшткамі свайго войска, каля
250 пехацінцаў, здаўся ў палон. Няроўны бой, які цягнуўся амаль цэлы
дзень, закончыўся паражэннем паўстанцаў.
3 данясення генерал-губернатара князя М. В. Рэпніна ад 31 снежня
1794 г. вядомы прозвішчы некаторых паўстанцаў, якіх захапілі пад
Любанню: падпалкоўнік Фелікс Сабецкі, маёр Адам Нялепец, капітан
Пётр Клячкоўскі, капітан Мацвей Гаўлясінскі. Да іх ліку можна
таксама далучыць падпалкоўніка Мустафу Ахматовіча, Крычынскага. Пра
апошніх, свайго брата і зяця, хадайнічала перад каралём жонка
генерала Беляка, якая згадвае ў сваёй просьбе пра тое, што Ахматовіч
і Крычынскі трапілі ў палон каля Любані.
Палонных
пераправілі ў Смаленск, адкуль пасля «разбірацельства» разаслалі па
расійскіх глыбінках. С. Грабоўскі, А. Нялепец, Ф. Сабецкі трапілі ва
Унжэнскі край (Кастрамская губерня), П. Клячкоўскі, М. Гаўлясінскі
і некаторыя іншыя ў «гарады, на невялікіх дарогах размешчаныя»
Арлоўскай, Разанскай, Тамбоўскай губерань. Салдаты апынуліся ў
аддале ных расійскіх гарнізонах. Большасць арыштаваных афіцэраў праз
нейкі час, хутчэй за ўсё, вярнулася з ссылак на радзіму пасля
каранавання Паўла I. С. Грабоўскі, вярнуўшыся ў Беларусь, жыў у
Цярэбіне, што на Піншчыне. Падчас напалеонаўскіх войнаў, абраны ў
жніўні 1812 г. маршалкам берасцейскім, займаўся наборам войска,
змагаўся ў беларуска-польска-літоўскіх легіёнах на баку Напалеона,
спадзеючыся, як і многія, на садзейнічанне ў вяртанні Вялікаму
княству былой самастойнасці. Трапіў у палон, пазней, карыстаючыся
падтрымкай Любецкага, займаў розныя дзяржаўныя і ваенныя пасады,
ваяваў з туркамі.
Спроба рэканструкцыі бітвы паўстанцкага атрада Стэфана Грабоўскага з
расійскімі кавалерыстамі князя
Цыцыянава пад Любанню 3-4.9.1794 г.
Увосень 1794 г.
паўстанне падышло да свайго трагічнага фіналу. 10 кастрычніка пад
Мецяёвіцамі трымаў апошні бой Т. Касцюшка. Параненага генерала
казакі захапілі ў палон. У лістападзе паўстанне было канчаткова
разгромлена.
Паражэнне
паўстання 1794 г. было падставай для канчатковага падзелу Рэчы
Паспалітай паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй. Рэч Паспалітая ў 1795
г. перастала існаваць як дзяржава. Амаль уся тэрыторыя Беларусі па
трэцяму падзелу трапіла ў склад Расійскай імперыі і пазней стала
называцца «Северо-Западным краем».
М. М. Крывальцэвіч
Да зместу |
