|
Шкляная мануфактура ва Урэччы
Дата
заснавання ўрэцкай мануфактуры (люстэркавай) даследчыкамі
прыводзіцца розная: 1737 і 1738, па іншых звестках — 1635 г.
Бясспрэчна, што ў пачатку XVIII ст. Урэцкая гута існавала і
выпускала прадукцыю, доказам чаму з'яўляецца келіх з ініцыяламі цара
Пятра I. У час Паўночнай вайны слуцкая знаць давала баль у гонар
рускай арміі, для якога былі выраблены такія келіхі.
Урэчча было
выбрана месцам размяшчэння шкляной мануфактуры невыпадкова:
«изобилие леса и... глины для тиглей или плавильных горшков, а также
изрядного песку, нужного для стекла». На гуце працавалі майстрамі і
рабочымі пераважна прыгонныя сяляне. У 40-60-я гады XVIII ст. тут
працавалі таксама вольнанаёмныя майстры, у тым ліку іншаземныя
спецыялісты з Саксоніі. У 1743 г. было занята 12 вольнанаёмных
майстроў, на ўтрыманне якіх было затрачана 11 538 злотых, 64 майстры
і рамеснікі з ліку прыгонных — 2506 злотых. Радзівілы з цягам часу
замянялі вольнанаёмных майстроў рамеснікамі з прыгонных сялян. У
1741 — 1765 гг. мануфактурай кіраваў Шэрбер, які ўкараніў у
вытворчасць узоры французскіх, багемскіх і англійскіх люстэркаў. У
1774 — 1794 гг. на чале мануфактуры стаяў Павел Малевіч, у 1804—1809
гг.— Ілля Малевіч. Пазней гуту ўзначальвалі нашчадкі мясцовых
дынастый шкларобаў Кахановічаў, Дубіцкіх, Балькевічаў, Галубовічаў.
Лепшымі мастакамі па шклу былі Мікола Дубіцкі і яго сыны Піліп і
Іван. Кракаўская Акадэмія мастацтваў вырабы Урэцкай гуты пад іх
кіраўніцтвам аднесла да ліку лепшых мастацкіх вырабаў Полыпчы. На
гуце існаваў падзел працы і спецыялізацыя майстроў і іншых
работнікаў. Працавала 4 выдувалынчыкі люстэрак, 10 ліцейшчыкаў дошак,
8 выдувалыпчыкаў дробнага шкла, 9 мастакоў (гравіроўшчыкаў)
люстэркаў і іншых вырабаў, 10 шліфавалыпчыкаў, 11 паліроўшчыкаў, 5
сталяроў, ганчар і іншыя. Рамеснікі жылі ў мястэчку Урэчча ў 18
дамах, якія належалі гуце, мелі зямельныя надзелы. За гутай былі
замацаваны 10 гутнікаў з зямлёй з в. Языль, а таксама з в. Салон, 4
ганчары з Рачэні і Цясова: «Который из них в неделе не был на
работе, то барщина должна пропадать»... Рамеснікі, якія валодалі
зямлёй, павінны былі плаціць чынш у Слуцкую эканомію. Для выканання
розных работ — падвозкі пяску, дроў, гліны, попелу — замацаваны
сяляне з навакольных вёсак, акрамя таго, 10 гайдукоў з засценка
Сорагі, якія ахоўвалі гуту і выконвалі абавязкі наглядальнікаў.
Вырабы Урэцкай гуты
Урэцкая шкляная мануфактура была адзінай у
Рэчы Паспалітай, дзе вырабляліся люстэркі і люстры. Тут было 14
печаў, дзейнічалі два цэхі, дзе шкляныя вырабы выдзімаліся,
фармаваліся, дэкарыраваліся ўручную ў гарачым стане каля плавільнай
печы. На вялікай гуце («старой гуце») выраблялі люстэркі, на «новай»
— шкло і посуд. Побач з гутамі размяшчаліся два шліфавальныя, два
паліравальныя цэхі, «рысавальны» (гравіравальны), ганчарны, сталярны,
паташны, кафельны, зборачны (у ім манціраваліся люстэркі і люстры).
Працавалі дапаможныя цэхі, кузня, склады сыравіны і гатовых вырабаў.
3 1740 г. ліставое люстраное шкло шліфавалі пры дапамозе воднага
рухавіка магутнасцю 4 конскія сілы. Якасць люстэркаў Урэцкай гуты не
ўступала лепшым заходнееўрапейскім узорам. Люстраное шкло
выраблялася шляхам выдування цыліндрычных балонаў, якія ў мяккім
стане разразаліся і фарміраваліся ў плоскасці. Пазней люстэркі сталі
адліваць на спецыяльных сталах. Расплаўленую шкляную масу набіралі ў
спецыяльныя каўшы, пераносілі і вылівалі ў спецыяльныя каркасы,
затым прасавалі. Пасля зацвярдзення шкляныя лісты вымалі з каркасу
металічнымі крукамі і накіроўвалі для «гарту» ў печы. Затым люстэркі
шліфавалі на шліфавальных станках, якія прыводзіліся ў рух ва дзяным
колам. Спільвалі краі люстэркаў пры дапамозе спецыяльных гэбляў.
Рэчка Бярозаўка ва Урэччы, дзе
размяшчалася славутая гута.
3 інвентару 1744 г. відаць, што асартымент люстраных вырабаў
быў надзвычай разнастайны, разлічаны на задавальненне патрэб і
вытанчанага густу магнатаў. На гуце выраблялі англійскія люстэркі ў
крыштальных рамах коштам каля 500 злотых, у шкляных рамах,
размаляваных рознымі ўзорамі, кветкамі, лістамі; вялікія насценныя і
кабінетныя люстэркі і многія іншыя. Люстэркі Урэцкай гуты
ўпрыгожвалі радзівілаўскія палацы, у тым ліку ў Нясвіжы. Іх куплялі
магнаты для сваіх палацаў, развозілі купцы па ўсёй Літве і прадавалі
на кірмашах. На Урэцкай гуце выраблялі таксама насценныя рэфлектары
для адбітку штучнага святла ў пакоях, паверхня якіх багата
аздаблялася шліфоўкай і гравіроўкай. У першай палове XVIII — пачатку
XIX ст. выпускалі сталовы посуд з каляровага, бясколернага і
малочнага шкла і хрусталю (келіхі, бакалы, наборы для напіткаў,
збаны, бутлі, кварты), жырандолі, падсвечнікі, кандэлябры, флаконы
для парфюмерыі, а таксама аптэчны посуд. Вырабы былі багата
аздоблены граненнем, гравіроўкай, размалёўваліся плацінай, золатам,
серабром і фарбамі, упрыгожваліся накладнымі медальёнамі. Посуд і
ўпрыгажэнні Урэцкай гуты карысталіся вялікім попытам сярод мясцовага
насельніцтва і за межамі Беларусі.
Посуд вырабляўся
выдуваннем. Малюнкі і ўзоры на шкло наносіліся пры дапамозе алмаза,
сярэбранага напільніка, маленькага долатца і гранільнага кола. На
паверхню выраба наносіліся геральдычныя кампазіцыі, партрэты каралёў
і княжацкіх асоб, у больш позні час — надпісы фальклорнага характару,
геаметрычны і раслінны арнамент, кветкі, сельскія і архітэктурныя
пейзажы, выявы жывёл.
Урэцкая гута дзейнічала каля 120 гадоў. У час шматлікіх войнаў, якія
адбы валіся на тэрыторыі Беларусі, яна неаднаразова гарэла. У 1812
г. былі спалены млын, малявальня і шліфоўня з інструментамі,
загінулі многія майстры. Гуце быў нанесены значны ўрон. Мануфактура
перайшла на выраб простага шкла і посуду.
Вырабы Урэцкай гуты экспануюцца ў Дзяржаўным музеі Беларусі,
Віцебскім абласным краязнаўчым музеі, музеях Масквы,
Санкт-Пецярбурга, Львова, Вільнюса, Варшавы, Кракава. У Любанскім
музеі народнай славы размешчаны муляжы найболып распаўсюджаных
вырабаў гуты.
В. I. Карпіевіч
ЛІТАРАТУРА
М. Яніцкая. Матэрыяльная і духоўная культура Міншчыны/Беларускі
гістарычны часопіс. 1993, № 4.
Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов. Т.
1, 2.
Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва. Т. 5, 1987.
Жаўрыд М. Ф. Беларускае шкло, 1969.
Да зместу |
